De leraar die meer wil dan slaafs de lesmethode volgen waarbij leerlingen voornamelijk standaardoplossingen en -antwoorden reproduceren kan voor de volgende vraag komen te staan: “Hoe bouw ik een klas van denkers?” of: “Hoe stimuleer ik autonoom, creatief en kritisch denken in mijn lessen?”

Dat is makkelijker gezegd dan gedaan en vraagt om een heel andere aanpak van de lessen dan we gewend zijn. Het vraagt onder andere van leraren de verleiding te weerstaan alles uit te leggen. Mijn verslag van een jaar natuurkunde vanuit verwondering en de ervaringen op High Tech High in San Diego laten zien hoe dat in de praktijk uitpakt en welke vragen daarbij moeten worden beantwoord. Wie de stap zet zal merken dat het de moeite meer dan waard is.

denken zichtbaar maken

Ron Ritchhart e.a. schreven in Making Thinking Visible (2008, 2011, 2015) over de noodzaak denken zichtbaar te maken in onze klassen en scholen. Dat stimuleert autonoom en kritisch denken bij leerlingen. Kristen MacConnell (2015) legt dat in het bijzonder uit voor basisscholen. Zij wijzen op een paar belangrijke principes.

Het ontwikkelen van denken is een sociale bezigheid. Dat betekent dat we in de klas een cultuur en een omgeving creëren waarin leerlingen van en met elkaar kunnen leren, altijd en overal. Het vereist ook denken zichtbaar te maken door met elkaar te spreken, schrijven, tekenen enz. Dat bevordert feedback en reflecteren, waardoor de resultaten verbeteren en leerlingen een hoger niveau bereiken. Denken moet een gewoonte worden, die wij als leraren kunnen bevorderen door ons taalgebruik, ons voorbeeld, onze impliciete en expliciete verwachtingen, de inrichting van het klaslokaal en door onze leerlingen tijd en ruimte te bieden om te denken.

Tentoonstellingen, voorstellingen en publicaties van leerlingenwerk zijn prachtige manieren om de ontwikkeling van hun denken zichtbaar te maken. Wanneer we een paar keer per jaar ouders op school uitnodigen het werk te bekijken kunnen hun kinderen trots laten zien wat ze heb en geleerd. Op High Tech High hebben we daar mooie voorbeelden van gezien, maar ook in Nederland zijn scholen die zich bewust zijn van het belang van denken zichtbaar maken (internationale scholen, Agora, De Werkplaats en meer).

Building a Thinking Classroom in Math

Op edutopia.org kwam ik een artikel tegen van Peter Liljedahl, professor aan de Simon Fraser University in Canada. Zijn onderzoek, met hulp van ruim 400 leraren, leverde 14 praktische regels, waarmee je je klas kunt leren denken. Zijn regels gaan over een denkende wiskundeklas, maar zijn goed toepasbaar in andere lessen.

Hier een samenvatting. Het hele artikel is hier te lezen.

1. Het type opdrachten: de lessen moeten beginnen met goede probleemoplossende opdrachten; in het begin van het schooljaar buiten het curriculum om, later meer afgestemd op het curriculum.
2. Opdrachten mondeling geven.
3. Groepjes vormen: bij het begin van iedere les worden groepjes van drie willekeurig samengesteld, die de hele les samenwerken.
4. Werkruimte. Groepjes leerlingen werken staande, met uitwisbare markers op whiteboards of ramen. Zo kan iedereen zien wat de anderen doen.
5. Het lokaal. Tafels en stoelen niet achter elkaar naar het bord gericht, maar willekeurig door het lokaal met de rug naar de muur. De leraar beweegt zich door de klas.
6. Beantwoord maar één soort vraag: vragen die een leerling helpen verder te werken. Geen vragen als: “Moet ik dit voor het proefwerk leren?” of “Is dit goed?”
7. Wees spaarzaam met tips en aanvullingen. Laat de leerlingen eerst zelf nadenken.
8. Autonomie. Laat leerlingen zoveel mogelijk zelf hulp zoeken bij andere groepjes en beslissen hoe zij een probleem aanpakken.
9. Niveau gelijktrekken. Wanneer alle groepjes een minimumniveau hebben bereikt, bespreekt de leraar met de klas wat ze hebben gedaan. Zorg dat alle leerlingen daaraan kan deelnemen.
10. Aantekeningen. Leerlingen maken goed doordachte aantekeningen waar ze later op kunnen teruggrijpen. In hun aantekeningen verwerken ze de inhoud van hun eigen whiteboards en die van andere groepjes.
11. Oefenvragen. Geef de leerlingen vier tot zes vragen waarmee ze kunnen bepalen of ze alles hebben begrepen. Geef ze de vrijheid om aan deze vragen te werken: hoe en met wie ze willen.
12. Formatief toetsen: vooral erop gericht leerlingen duidelijk te maken hoever ze zijn en waar ze naar toe gaan. Kan d.m.v. observaties, mondelinge begripsvragen, quizjes enz.
13. Summatief toetsen: meer gericht op het leerproces dan op het resultaat en omvat ook de evaluatie van groeps- en individueel werk.
14. Nabespreking: analyse van alle data voor iedere individuele leerling en gericht op diens ontwikkeling in het leerproces.

lezen

Peter Liljedahl (2016). Building thinking classrooms: Conditions for problem solving. In P. Felmer, J. Kilpatrick, & E. Pekhonen (eds.) Posing and Solving Mathematical Problems: Advances and New Perspectives. New York, NY: Springer. [ResearchGate]

Kristen L. MacConnell (2015). Making Thinking Visible in Elementary Schools. pdf

Ron Ritchhart & David Perkins (2008). Making thinking visible. Educational Leadership, Volume 65, Number 5, Pages 57-61. pdf

Ron Ritchhart, Mark Church en Karin Morrison (2011). Making Thinking Visible: How to Promote Engagement, Understanding, and Independence for All Learners. Jossey-Bass.

Ron Ritchhart (2015). Creating Cultures of Thinking. Jossey-Bass.

Dick van der Wateren

Als blogger en onderwijsauteur denk ik na over onderwijs en pedagogiek. In 2016 verscheen bij Uitgeverij Ten Brink mijn boek 'Verwondering' waarin ik een lans breek voor onderwijs op basis van vragen die leerlingen zelf bedenken. In 2020 verscheen mijn boek De Denkende Klas bij LannooCampus met praktische aanwijzingen om met leerlingen dieper te denken. Als vo-docent heb ik talentvolle en begaafde leerlingen begeleid die meer uitdaging nodig hebben, en leerlingen gecoacht met diverse problemen - onderpresteren, perfectionisme, levensvragen. Na een lang leven in het onderwijs en de wetenschap ben ik in 2017 een filosofische praktijk begonnen, De Verwondering, in Amsterdam. Daar heb ik gesprekken met volwassenen zowel als jongeren over levensvragen, zingeving, werk, studie, relaties.