In discussies over het curriculum, of over onderwijshervorming, zie je steevast twee voorspelbare kampen ontstaan. Aan de ene kant staan de stoere ridders van de basiskennis te zwaaien met tegenvallende PISA- en PIRLS-scores. Aan de overzijde wapperen de banieren van de algemene vorming, de ouderwetse humaniora en de cultuuroverdracht. Het eerste kamp gooit argumenten over STEM-vakken en economische noodzaak in de strijd, en het tweede poogt de aanvallen te pareren met Cultuur en Literatuur als schild.

De schilden kraken, zoveel is duidelijk. De knullige Vlaamse onderwijshervorming laat enkel minder ruimte voor muzikale en plastische opvoeding en voor het vak esthetica, ten voordele van economische vorming, computerwetenschappen, en alles wat STEM heet. Protest wordt veelal weggewuifd met harde cijfers en statistieken – een wapen waartegen het niet-meetbare nauwelijks is opgewassen.

Your Brain on Art

De argumentatie lijkt ook best wel steek te houden: onze leerlingen doen het minder goed qua leesvaardigheid en wiskunde. Wat ze nodig hebben, is dus meer taalonderwijs en wiskunde. Al de rest is leuk als er nog wat tijd overblijft. Zo.

En toen stootte ik op een interview en een boek die deze valse tegenstelling – en dus deze hele, nogal luie, redenering – op verfrissend constructieve wijze ontkrachten:

Many of us tend to think of the arts as either entertainment or as an escape. A luxury of some kind. But what this book will show you is that the arts are so much more. They can be used to fundamentally change your day-to-day life. They can help address serious physical and mental health issues, with remarkable results. And they can both help you learn and flourish.

(Magsamen en Ross, inleiding)

Your Brain on Art van Susan Magsamen en Ivy Ross beschrijft het jonge maar snel groeiende veld van de neuroaesthetics. Hun boek is gebaseerd op een indrukwekkende verzameling wetenschappelijke literatuur, en op gesprekken met neurologen, biologen, kunstenaars en therapeuten. De teneur is steevast dezelfde: kunst en creativiteit verbannen naar die momenten waarop er wat tijd over is, is contraproductief. Kunst is geen luxe, en onze breinen hebben esthetische ervaringen eenvoudigweg broodnodig:

As your environment changes, so do the neural circuits within your brain. This is the basis for neuroplasticity. Your brain is designed to help you adapt to whatever environment you are in. Stimuli that are important to you in your environment become salient, which changes the synaptic connections within your brain.

Magsamen en Ross, hoofdstuk 1 – The Anatomy of Art

Het toverwoord bij het nastreven van neuroplasticiteit is “saliency”: saillante, opvallende, markante ervaringen leiden tot ontwikkeling en transformatie. En laat kunst nu net bijzonder goed zijn in het creëren van saliency.

Art that spurs multiple emotions becomes salient, which, in turn rewires your neural pathways.

Daarbij maakt het niet in de eerste plaats uit of je kunst ervaart, dan wel produceert. Neurowetenschapper Edward Vessel formuleert het als volgt: 

“A big part of what happens when you interact with a piece of artwork, or when you find something aesthetically pleasing, is that there is an aha! moment where you feel like you’ve seen the world in a new way … Or, as a maker of art, you’ve been able to look at a problem in a new way because art has enabled you to express things that you couldn’t before”.

Neuroplasticiteit is een onderwerp dat steeds meer belangstelling lijkt op te wekken, maar het werd al in de jaren 1960 gedocumenteerd toen Marian Diamond ratten liet vertoeven in twee soorten omgevingen: een zonder stimuli, en eentje met uitdagingen, texturen, kleuren en fijn rattenspeelgoed. Ze stelde vast dat de cortex van ratten in de prikkelende omgeving met 6% toenam, terwijl die van de verveelde ratten net kromp. Je omgeving, je ervaringen, spelen een rol in hoe je brein zich ontwikkelt – en dus in wie je wordt. Dit is bij uitstek het domein van het onderwijs, dus als kunst er een belangrijke rol in te spelen heeft, letten we maar beter goed op.

Het leren versterken

De eerste vier hoofdstukken van het boek gaan niet specifiek over onderwijs of over kinderen, maar het is wel duidelijk dat de studies waarnaar het boek verwijst ook relevant zijn als we ten gronde willen nadenken over wat we kinderen in ons onderwijssysteem aanreiken: als kunst fysieke en mentale gezondheid bevordert, dan is dat al een goede reden om na te denken over hoe we kunst (zeker ook architectuur, als ik denk aan de treurige klaslokalen waarin ik m’n dagen slijt) een prominentere rol kunnen geven op school.

Maar het is pas in hoofdstuk vijf, “Amplifying Learning” dat de auteurs specifiek ingaan op de rol die kunst kan spelen in leerprocessen – en ze steken van wal met een kritische noot: 

The brain doesn’t care about filling in bubbles on standardized tests or heated debates about curricular assessments. Our brain is structured to build new connections and to constantly evolve, and how we learn is not the same as a societal education system too often built around memorization of rote data and recall.

Het standaardonderwijs zou dus onvoldoende afgestemd zijn op de natuurlijke behoeften van onze hersenen: die “willen” immers graag leren, adapteren en evolueren, maar dan wel als respons op saillante stimuli in onze omgeving. Het invullen van een grammaticatoets is voor zo’n brein intrinsiek weinig motiverend. Kunst, zo claimen Magsamen en Ross, is dan weer bij uitstek geschikt om neuroplasticiteit te bewerkstelligen door het simultane appel op verschillende hersengebieden, en door de emotionele lading die ze kan hebben.

Vooral de link tussen muziek het brein blijkt behoorlijk goed bestudeerd, onder andere door een team aan de universiteit van Southern California onder leiding van Habibi Assal:

In one set of published findings, her lab showed that when young musicians performed intellectual tasks, they demonstrated better engagement of a brain network involved in executive function and decision-making. They also concluded that “music training accelerates brain maturity in areas of the brain responsible for sound processing, language development, speech perception, and reading skills.” Playing music not only stimulates multiple regions of the brain – motor, auditory, visual – it strengthens the neural connections between them, and enhances memory, spatial reasoning, and literacy skills in the process.

Brits onderzoek bevestigt die vaststellingen:

the ability to learn and play music is very complex, and it marshals the hippocampus and its many connections to other brain areas. When compared with nonmusicians, the musicians had formed more neural connections and gray matter.

Door als kind muziek te leren spelen, leer je dus niet enkel muziek te spelen: je grijpt in op de ontwikkeling van het brein, en stimuleert daarmee net die dingen die onze PISA- en PIRLS-fanaten zo belangrijk vinden: taalvaardigheid en ruimtelijk inzicht. 

Maar het gaat nog verder: er is meer in de kunst dan muziek, en ook tekenen, schilderen, drama, poëzie en fictie hebben een meetbare (oef!) en positieve impact op het brein:

Since the most effective learning involves recruiting multiple regions of the brain, this… is where the arts come in. The arts activate the neural connections related to executive function as well as other regions of the brain and actively strengthen them.

Dat executieve functies belangrijk zijn om in een klas (of elders) goed te functioneren, is al langer bekend. Het is ook iets wat elke leerkracht weet: intelligentie is één aspect van wat een leerling zoal kan, maar minstens even belangrijk (meestal een stuk belangrijker, zou ik zelf gokken) is het vermogen van een leerling om zich ergens op te concentreren, om zich ergens in vast te bijten, om te bedenken hoe ze een probleem zal aanpakken, enzovoort).

Magsamen en Ross vatten het samen in een memorabele one-liner:

“You can’t learn if you don’t pay attention and you can’t remember if you don’t learn.”

Als dit alles nog steeds te soft en indirect klinkt, en u zich afvraagt of kunstzinnig onderwijs dan ook zoden aan de dijk zet: het antwoord is ja.

​​

Other studies of arts in education over the years have proven that students involved in arts are good academically. Students with access to arts education are five times less likely to drop out of school and four times more likely to be recognized for high achievement.

Willen we echt “de lat hoger leggen”, “excelleren” en soortgelijke platitudes in vervulling zien gaan, dan investeren we maar beter in hoogstaand muziek- en kunstonderwijs voor alle leerlingen. En bovenop die puur schoolse prestaties:

Arts-engaged kids have fewer problems with their peers, teachers, and adults, and they are less likely to develop depression. Overall, they are more likely to live healthier lives and make better decisions.

(hoofdstuk 4, Healing the body)

Het zou te ver leiden om het hele hoofstuk over leren, laat staan het hele boek, samen te vatten – laat me hier enkel nog aanduiden dat er ook boeiende dingen te lezen zijn over ADHD en autisme. Maar de conclusie is glashelder: kunst en creatie, maar ook humor en spel dragen bij tot de saliency van leerervaringen, en dus tot het leren zelf:

Saliency, attention, humor, and play. Executive function and making to know. The arts integrated into classrooms support learning.

Denk aan kunst!

Wat aan te vangen met dit wetenschappelijke materiaal, en met deze inzichten uit de snel evoluerende neurowetenschap? Dit boek – en vooral het wetenschappelijk onderzoek waarop het zich baseert – is aantrekkelijk omdat het biologisch kadert wat muziek- en tekenleraren en andere culturo’s al jaren verkondigen: dat kunst in het onderwijs waardevol is, niet alleen omwille van de kunst zelf, maar ook omdat ze creativiteit en denkvermogen in andere domeinen voedt en ondersteunt.

De drang om deze ideeën te negeren, zal bij sommige pedagogen en veel beleidsmakers ongetwijfeld groot zijn: die willen immers meetbare effecten van afgebakende ingrepen op de korte termijn zien. De impact van kunst op het ontwikkelende brein mag dan al aantoonbaar zijn, de causale relatie tussen de ingreep (jarenlang piano oefenen, tekenen en gedichten schrijven) en de uitkomst (een goede wiskundetoets bij een PISA-onderzoek) is dat, zeker in individuele gevallen, minder.

Anderzijds: als we weten dat kunst in het onderwijs bijdraagt aan de mentale gezondheid, aan de motivatie, aan de executieve functies, en aan het academische succes van leerlingen, dan zou het eigenlijk een vorm van schuldig verzuim zijn om daar niet veel meer aandacht aan te besteden dan we nu doen. De trend gaat echter niet in die richting. Pedagogen, politici, en pleitbezorgers van functioneel onderwijs: verlaat uw stellingen en uw vendels – hier is werk aan de winkel!

Bibliografie

Magsamen, Susan, and Ivy Ross. Your Brain on Art: How the Arts Transform Us. Random House Publishing Group, 2023.

Podcast: How To Academy