Begin 2023 verscheen Vier wegen naar motivatie van Dirk van der Wulp en Sandra Elzinga. Het is een werkboek bij Dirks boekje Motiveren is te leren dat in 2018 bij SWP verscheen. Dit werkboek is een praktische uitwerking van de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci, waarmee de lezer direct aan de slag kan. Het is gebaseerd op jarenlange ervaring van de auteurs met de begeleiding van leerlingen en training van docenten.
Een waarschuwing vooraf: het is geen simpel recept waarmee je snel een ongemotiveerde klas omtovert tot een groep enthousiaste, hardwerkende leerlingen. Het boekje vraagt zorgvuldige lezing en een behoorlijke investering in tijd en moeite. Die moet je er echt in willen stoppen, alleen of met je team. Anders leidt het maar tot teleurstelling. Uit mijn eigen ervaring kan ik zeggen dat die investering de moeite meer dan waard is.
“Deci & Ryan die ken ik nu wel. Maar hoe krijg ik dat voor elkaar, die autonomie, dat gevoel van competentie
en een goede relatie met de klas?”
Ik lees dit boek met drie brillen op.
Mijn eerste bril is die van leraar die zijn leerlingen beter wil motiveren. Onlangs heb ik weer eens met veel plezier vier maanden natuurkunde gegeven in 5 en 6 vwo, als vervanger van een zieke collega. Ik vergelijk hetgeen ik van dit werkboek leer met wat ik de laatste maanden met mijn leerlingen heb geprobeerd te bereiken. Mijn tweede bril is die van leerlingbegeleider en coach. Samen met Els de Jong1https://slimtrainingcoaching.nl/ help ik leerlingen weer op weg die hun motivatie voor school zijn kwijtgeraakt, als gevolg van de lockdowns en andere oorzaken. De derde bril is die van trainer die docenten helpt hun vermogen te versterken om leerlingen te motiveren.
Er zijn niet veel boeken waarvan de hoofdstukken beginnen met de vraag: “Wat moet er gebeuren of veranderen zodat je achteraf kunt zeggen: ‘Dat was nog eens een NUTTIG hoofdstuk’?” De lezer wordt in ieder hoofdstuk ook uitgenodigd een zelfevaluatieschema in te vullen. Dat is een instrument waarmee de lezer zijn vooruitgang kan meten, typerend voor de aanpak van Dirk en Sandra. Zo ervaar je als lezer zelf hoe het motivatieproces in de praktijk werkt.
Voorbeeld
Dat kan ik het beste illustreren aan de hand van een interview met een docent in het boek.
Vraag: ‘Wat doet de klas nu al goed?’
Antwoord: ‘Nou, een beperkt aantal leerlingen is stil en blijft opletten.’
V ‘Wat doet de klas in het voor jou ideale scenario anders?’
A ‘Nou, die leerlingen werken uit zichzelf enthousiast mee. Ze letten op, ze stellen vragen, ze halen mooie voldoende cijfers. Z.!’
‘De rest van de klas wordt niet afgeleid en doet dus ook fijn mee. Zelfde eigenlijk als die paar leerlingen.’
‘Maar ja, dat ideaal bestaat natuurlijk niet. Ik zou al tevreden zijn als…’
V ‘Ja, vertel. Stel: het is nog niet ideaal, maar wel goed genoeg; je zou ’t wel beter willen zien, maar voorlopig ben je tevreden… Wat zie je de klas en de leerlingen dan doen, vergeleken met nu?’
A ‘Tja, als ik zou zien dat die twee herrieschoppers hun kop dichthielden en de rest van de klas meestal oplet en meedoet en redelijke cijfers haalt, dan lijkt me dat al heel mooi. Daarna zien we verder. Zo ja, dat zou mooi zijn.’
V ‘Wat doe jij als docent nu al om de motivatie van de leerlingen te bevorderen?’
A ‘Ik geef in elk geval geen straf. Dan doen ze natuurlijk helemaal niks meer.’
‘Ik vraag elke les hoever ze zijn met de stof en het huiswerk.’
‘Ik zeg dan bijvoorbeeld: “Beloon jezelf eens dat je je huiswerk wel af hebt, hoe goed zou dat voelen!” Maar dan lachen ze alleen maar een beetje!’
V ‘In de ideale situatie die je zojuist beschreven hebt voor de klas, wat zou je allemaal wellicht anders of nieuw gedaan hebben?’
A ‘Mmm [… vooral stilte] kweenie [… meer stilte] eh… nou…’
‘Ik denk duidelijker zijn naar die twee dat het echt niet kan.’
‘Meer de rust bewaren.’
‘Fantastisch goed leermateriaal aanbieden.’
‘Ik zou hun vragen allemaal beantwoorden.’
‘Ik zou faciliterend bezig gaan voor ze… maar ik weet niet hoe.’
V ‘Mooi, al een heleboel ideeën. Maar vertel, we hadden daarnet bedacht dat je al tevreden zou kunnen zijn met wat minder… Wat doe jij dan allemaal anders dan je het nu doet?’
A ‘Poeh…’
‘Ik bedenk me nu dat ik in elk geval duidelijker moet zijn naar die leerlingen, misschien eens apart met ze praten en zeggen dat dit echt niet kan.’
‘Nou ja, als ik toch met ze ga praten, dan zou ik hún eens kunnen vragen wat er moet gebeuren om de les zo te maken dat zij ook mee gaan doen. Of wat er anders nodig is voor hún? Of misschien ook vragen wat zij willen in de les en straks bij de proefwerken en de overgang. En wat zij daarvoor nodig hebben.’
Twee weken later kwam deze docent enthousiast terug. Het resultaat van het gesprek was dat die twee leerlingen uit zichzelf meer gemotiveerd waren om mee te doen. En in de hele klas heerste een rustiger, werkzamer sfeer.
Zelfdeterminatie
De kern van deze aanpak is dat leerlingen gevraagd worden wat ze zelf willen bereiken en wat ze daarvoor nodig hebben. Dat is in essentie zelfdeterminatie: we zorgen voor een goede relatie, geven leerlingen autonomie en laten merken dat ze competent genoeg zijn om aan de eisen te voldoen. Het zwaartepunt voor de oplossing van een probleem — of dat nu een ongemotiveerde klas is, onderpresteren, uitstelgedrag of onvoldoende executieve vaardigheden — leggen we bij de leerling. We geven geen ongevraagde adviezen, maar luisteren goed naar diens behoeften. Alleen dan zal een oplossing echt werken.
In een vorige bespreking, van het boek van Rob Martens Leerlingen intrinsiek motiveren, heb ik uitgebreid stilgestaan bij Deci en Ryans theorie van zelfdeterminatie. Van der Wulp en Elzinga werken die praktisch uit, waarbij de lezer de theorie op zichzelf kan toepassen aan de hand van allerlei oefeningen, direct in de praktijk kunnen worden toegepast.
De auteurs hebben hun boek ‘Vier wegen naar motivatie’ genoemd. Die vier wegen zijn: zelfdeterminatietheorie toepassen, oplossingsgericht werken, feedback geven en groeimindset bevorderen. Daar zijn verschillende hoofdstukken aan gewijd, met de bijbehorende oefeningen en invulformulieren. Maar eigenlijk gaat het maar om één weg, zelfdeterminatie. De andere drie zijn consequenties van het toepassen van die theorie.
Immers, als ik met mijn leerlingen serieus aan zelfdeterminatie werk, vraag ik hen welk doel ze willen bereiken, waar ze nu staan en hoe ze bij hun doel willen uitkomen. Oplossingsgericht dus. Bij elke stap die ze zetten, kijken we naar het resultaat en vragen we of dit was wat ze wilden, en wat nodig is om verder te komen: feedback. Daarbij is het handig als ze zich niet laten remmen door ideeën als: ‘Ik kan dit nou eenmaal niet,’ ‘Ik heb hier geen aanleg voor,’ of juist: ‘Ik ben heel slim, dus dit is veel te makkelijk voor mij. Hier ga ik mijn tijd niet aan besteden.’ Het helpt wanneer kinderen inzien dat zulke vaste ideeën kunnen worden omgezet in een groeimindset.
De zelfevaluatie die je als lezer steeds weer kunt herhalen, volgt steeds dezelfde stappen. Je begint op het instapniveau (1), waarin je de situatie in je klas nu evalueert en vaststelt wat er nu al goed gaat. Je vult in hoe het hoogste niveau (2) eruit ziet, het ideale geval waarbij de klas maximaal gemotiveerd is. Je bepaalt jouw uitstapniveau (3), waarbij je tevreden bent en vult in wat je de klas dan ziet doen. Voor elk van die niveaus vul je aan de rechterkant van het schema in wat jij wel en niet doet (4, 5, 6). Er zijn aparte invulschema’s voor autonomie, competentie, relatie, oplossingsgericht werken, feedback en groeimindset, die je helpen nadenken over de situatie nu en de situatie die je wil bereiken.
Let goed op bij het invullen van die schema’s. De symbooltjes zijn een beetje verwarrend. Puntje van kritiek op de vormgeving.
Boordevol
Een mogelijk bezwaar is dat het werkboek boordevol staat met zulke praktische oefeningen. Tussendoor worden we gevraagd iets in het boekje Motiveren is te leren na te slaan. Ik vraag me af waar ik als drukbezette leraar de tijd vandaan moet halen om alle oefeningen te doen. Ook een paar studiemiddagen lijken me daarvoor niet genoeg. De auteurs zijn daar optimistisch over, maar om elk hoofdstuk stap voor stap door te werken — lezen, zelfevaluatie, samen oefenen, reflectie — kost zeker twee keer zoveel tijd als Dirk en Sandra veronderstellen. Ik denk dat het ook niet nodig is, en die ruimte heeft de lezer.
Als je dit boek zorgvuldig leest, kun je zelf — of met je teamgenoten — een selectie maken van activiteiten die je verder helpen. Maak een plan voor de eerste stappen, kies bijpassende activiteiten, breng die in de praktijk, kijk een paar maanden of een jaar later terug op wat je met je leerlingen hebt bereikt, en kies dan oefeningen die je weer op een hoger niveau brengen. Het hoeft niet allemaal in een jaar. Om te groeien tot een leraar die kinderen inspireert en weet te motiveren boven zichzelf uit te stijgen, is een proces van jaren. Gun jezelf en je teamgenoten die tijd. Leerlingen (en jezelf) motiveren is niet een trucje dat je in een middag kunt leren beheersen. Zelfdeterminatie is een levenshouding.
Mindset
Een laatste opmerking over de mindsettheorie van Carol Dweck. Daarover is nogal wat rumoer geweest, ook hier op de groepsblog. Sommige onderwijsonderzoekers doen die af als onwetenschappelijk. Dat bezwaar deel ik niet. Ik heb in mijn eigen praktijk ervaren dat het helpt ongemotiveerde leerlingen te laten zien hoe ze hun eigen groei ter hand kunnen nemen. Mijn bezwaar, dat ik deel met de Amerikaanse onderwijsauteur Alfie Kohn,2https://www.alfiekohn.org/article/mindset/ is dat Dwecks theorie nogal sterk de nadruk legt op individuele ontwikkeling — dat je alles kunt bereiken als je maar je best doet. Dat vinden we terug in de conservatieve opvatting dat het je eigen schuld is als je geen succes hebt. Delen we die opvatting?
Mijn advies zou zijn: bedenk hoe je met je leerlingen mindset bespreekt. Vraag je met hen af of alles waarvoor ze hun best moeten doen wel zo zinvol is. Denk niet alleen na over de manier waarop ze vooruit kunnen komen, maar ook over de inhoud en het systeem waarin ze functioneren. Met andere woorden, de vraag is: Willen we onze leerlingen zien opgroeien tot brave, gezagsvrezende consumenten, of tot volwassen, kritische wereldburgers, die niet alleen hun eigen welzijn nastreven? Of de ultieme vraag: Voor welke onderwijsinhoud willen we onze leerlingen motiveren?
Voetnoten
Dit delen:
Dick van der Wateren
Als blogger en onderwijsauteur denk ik na over onderwijs en pedagogiek. In 2016 verscheen bij Uitgeverij Ten Brink mijn boek 'Verwondering' waarin ik een lans breek voor onderwijs op basis van vragen die leerlingen zelf bedenken. In 2020 verscheen mijn boek De Denkende Klas bij LannooCampus met praktische aanwijzingen om met leerlingen dieper te denken. Als vo-docent heb ik talentvolle en begaafde leerlingen begeleid die meer uitdaging nodig hebben, en leerlingen gecoacht met diverse problemen - onderpresteren, perfectionisme, levensvragen. Na een lang leven in het onderwijs en de wetenschap ben ik in 2017 een filosofische praktijk begonnen, De Verwondering, in Amsterdam. Daar heb ik gesprekken met volwassenen zowel als jongeren over levensvragen, zingeving, werk, studie, relaties.
wpDiscuz
