Dit stuk van Michiel Wils verscheen als opiniestuk in de Belgische krant De Standaard.

De zwanenzang van de taalleraar is de kroniek van een aangekondigd drama. We vinden geen leraren Nederlands en Frans meer en de oorzaak daarvan is het perceptieprobleem van het talenonderwijs (DS 1 september). Hoe is het zover kunnen komen? Simpel. De liefde voor de taal zelf ziet zich niet meer vertaald in onze curricula: boeken lezen hoeft niet meer, de taal als studieobject is niet meer belangrijk en ook het culturele aspect hangt af van de goodwill en de kennis van de leraar.

Wat een taal intrinsiek interessant maakt, werd de laatste decennia ongenadig aan de kant geschoven en moest plaats maken voor instrumenteel denken. Volgens experts moesten leerlingen vooral kunnen communiceren, kritisch kunnen nadenken over taal, om kunnen gaan met online berichten (DS 27 januari 2017). Het belang van die vaardigheden valt geenszins te ontkennen, maar door de focus in die richting te verleggen, zijn we waardevolle inhouden gaan verwaarlozen. Afhankelijk van de leraar die je had, maakte Karel ende Elegast gaandeweg plaats voor trucjesonderwijs, zoals hoofdgedachten zoeken of tekstsoorten bepalen.

Het is zelfs zover gekomen dat leerlingen géén boeken meer moeten lezen binnen de taalvakken. Het staat alleszins niet in het curriculum. U leest het goed. De inhoud die je voorgeschoteld krijgt, is dus volledig afhankelijk van de goodwill en de kennis van de leraar, of de richting die je volgt. Wat het effect daarvan is op verschillen in niveau tussenscholen en zelfs binnen de school, hoef ik u waarschijnlijk niet uit te leggen.

Vage vrijheid

Waar we in het algemeen secundair onderwijs nog een beetje inhoud kunnen opmerken, zien we die in de technische richtingen helemaal verdwijnen. Wat we inhoudelijk van leerlingen in die richtingen verwachten, gaat eigenlijk niet verder dan doelgericht communiceren en teksten lezen, of hun gedachten en gevoelens over literaire teksten verwoorden. Dat zegt iets over onze maatschappelijke verwachtingen van die leerlingen. Maar vooral: we ontnemen hun heel wat kansen om een talige en culturele rugzak te vullen, terwijl het vaak net die leerlingen zijn die alleen op de school kunnen rekenen om die bagage mee te krijgen.

Voorstanders van de huidige curricula zullen ongetwijfeld aanhalen dat de leraar zelf alle vrijheid krijgt en dat kennis wel degelijk een plaats heeft. Het probleem is dat de focus op vaardigheden leidt tot zeer vage generieke eindtermen en leerplandoelen. (Voorbeeld uit de tweede graad: ‘Eindterm 2.06 – Leerlingen spreken en schrijven doelgericht’). Dat veroorzaakt grote interpretatieverschillen tussen leerkrachten, begeleidingsdiensten en inspectie. Tot zover de vrijheid. Waardevolle didactieken zoals dictees, vertaaloefeningen of korte drills werden steevast afgeraden. Dat ze een efficiënt middel kunnen zijn om tot een communicatief doel te komen, zag men blijkbaar niet.

Willekeur

Cognitief psychologisch onderzoek toont ondertussen wel mooi aan dat leerstof automatiseren belangrijk is. Het geeft je ook de kans om leerstof systematisch op te bouwen in complexiteit, waardoor ieder kind de kans heeft op een succeservaring. Nu gooien we ze allemaal in het zwembad van een communicatieve opdracht en hopen dat niet iedereen verdrinkt. Ik neem het begeleiders en inspectie niet kwalijk. Ze volgden alleen maar de adviezen van experts. Spelling en grammatica moesten vooral geïntegreerd worden aangeleerd, waardoor ze naar de achtergrond verdwenen.

Een tweede probleem is de willekeur en het gebrek aan systematiek. Door te denken vanuit communicatieve doelen, is er nauwelijks nog sprake van structurele opbouw van kennis en woordenschat. Zeker niet in de schoolboeken, waarop leraren terugvallen om betekenis te geven aan die vage doelen. Hoofdstuk één behandelt bijvoorbeeld het thema ‘festival’, het tweede gaat over het gebruik van schermen tijdens het lezen. Een doordachte opbouw in woordenschat, met aandacht voor herhaling en uitbreiding, is dat allerminst. Geen wonder dat taalleraren steen en been klagen dat elke vorm van basiskennis ontbreekt.

Wonderschoon

Mijn hart als taalleraar bloedt. Het doet me pijn dat kinderen en jongeren niet meer warmlopen voor taalrichtingen. Ik herinner me nog dat ik zelf in het derde middelbaar Les misérables las bij mijnheer Van Wezemael, wat mij een enorme culturele bagage opleverde en bovenal: de liefde voor de taal. De opflakkering van die leuke herinnering door de geur van een opengeslagen boek lijkt voor veel leerlingen zelfs niet eens meer de realiteit te zijn.

Bij de start van het schooljaar doe ik daarom een warme oproep aan de beleidsmakers om in de aanloop naar de curriculumhervorming in het lager onderwijs weer toe te zien op evenwicht in het curriculum en dus te werken aan het perceptieprobleem van de taalvakken. Stap af van al te vage doelen en zet in op helderheid. Uit de grootschalige bevraging van het Vlaams Talenplatform blijkt dat leraren daar vragende partij voor zijn. Maak ruimte voor kennisrijke inhoud, naast vaardigheden. Er is niets mis mee dat leerlingen kennis opdoen.

Helderheid zet ook de deur open voor systematiek. Met goede en heldere leerlijnen kunnen we streven naar een gemeenschappelijke kennisbasis, zodat ieder kind in aanraking kan komen met, bijvoorbeeld, Van den vos Reynaerde, en niet alleen de happy few, afhankelijk van de leraar die ze voor zich hebben. Taal kent een centrale plaats in ons leven, onze maatschappij. Ze is tegelijk belangrijk en wonderschoon en verdient het daarom om bestudeerd te worden, los van haar instrumentele waarde. Geef de studie ervan dus weer een prominente plaats in het curriculum, zodat leerlingen geprikkeld kunnen worden door de pracht ervan.

Michiel was 8 jaar leerkracht in de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. Hij gaf Frans aan richtingen in zowel het aso, tso als bso. In 2021 is hij ook kort aan de slag geweest als pedagogisch begeleider voor de moderne vreemde talen met focus Frans in de regio Limburg. Binnen ExCEL zal Michiel zich voornamelijk bezig houden met professionalisering secundair onderwijs. Daarnaast zet hij ook zijn schouders onder één van de modelscholen en de ontwikkeling van de online leergang voor het basisonderwijs.

Dick van der Wateren

Als blogger en onderwijsauteur denk ik na over onderwijs en pedagogiek. In 2016 verscheen bij Uitgeverij Ten Brink mijn boek 'Verwondering' waarin ik een lans breek voor onderwijs op basis van vragen die leerlingen zelf bedenken. In 2020 verscheen mijn boek De Denkende Klas bij LannooCampus met praktische aanwijzingen om met leerlingen dieper te denken. Als vo-docent heb ik talentvolle en begaafde leerlingen begeleid die meer uitdaging nodig hebben, en leerlingen gecoacht met diverse problemen - onderpresteren, perfectionisme, levensvragen. Na een lang leven in het onderwijs en de wetenschap ben ik in 2017 een filosofische praktijk begonnen, De Verwondering, in Amsterdam. Daar heb ik gesprekken met volwassenen zowel als jongeren over levensvragen, zingeving, werk, studie, relaties.