Toen onderstaande blog van Eva Dierickx woensdag verscheen op Kleutergewijs, was nog niet duidelijk dat de Vlaamse kleuterscholen minstens tot eind mei gesloten zullen blijven. In het basisonderwijs wordt prioriteit gegeven aan het eerste, tweede en zesde leerjaar, respectievelijk groep 3, 4 en 8. Zij mogen al vanaf 15 mei een deel van de tijd terug naar school. Veiligheid en pedagogische redenen zouden de ongetwijfeld moeilijke keuze bepaald hebben. Toch is het opmerkelijk dat de derde kleuterklas (groep 2) niet op dat lijstje van prioritaire klassen staat. Het risico dat een kleuter een volwassene besmet zou alvast heel klein zijn.

Bovendien staat ook die groep in het Vlaamse onderwijssysteem voor een belangrijke overgang. De stap naar de lagere school zorgt ook in normale omstandigheden bij heel wat kinderen en ouders voor stress, zeker bij kinderen die in minder goede condities aan de start komen, wat bv. tot een opstoot van het bedplassen leidt. Voor anderstalige kleuters en hun ouders is de uitdaging nog groter. Heel wat van die kinderen horen en spreken al vijf weken amper Nederlands, de instructietaal in ons onderwijs. En dan moet de grote vakantie nog komen. Minister Weyts zou zich daar bijzonder goed van bewust moeten zijn omdat hij naar verluidt net ‘omwille van de gelijke kansen’ er bij aanvang van zijn ministerschap op aandrong dat alle kleuters een taaltoets zouden afleggen voor ze naar de lagere school gaan.

Ik val in herhaling, maar het kleuteronderwijs wordt door velen onderschat in complexiteit en in belang.

Maar laat u nu inspireren door Eva’s kijk op het heropstarten van het kleuteronderwijs. Hoe pak je het aan… als het moment dan toch daar is.

Het zijn bange en onzekere dagen. Voor leerkrachten en ouders, maar ook voor kleuters. Niemand, zélfs Marc Van Ranst, kan ons met zekerheid zeggen hoe de nabije toekomst eruit zal zien. Ook wij kunnen moeilijk zekerheid en voorspelbaarheid voorzien voor onze kinderen. We wachten voorzichtig op advies dat ons zal zeggen wanneer onze klaslokalen zich weer mogen vullen. Hoe dat eruit zal zien en hoe we onszelf en de kinderen kunnen blijven beschermen, kunnen experts op dit moment nog veel minder voorspellen.

We weten wél, zonder twijfel, dat de huidige crisis een impact heeft op een heleboel kinderen en hun leerkrachten. We kunnen de zorgen of eenzaamheid van onze kleuters niet wegnemen of veranderen. We kunnen de quarantaine niet wegwassen, geen tuinen aanbieden of ziektes genezen.  Wat wij als leerkrachten wel kunnen is ruimte geven om met deze zorgen om te gaan en veerkracht op te bouwen. Want we weten uit onderzoek dat de klasomgeving en positieve interacties met vrienden en ondersteunende volwassenen als een buffer kan dienen tegenover de negatieve effecten van trauma (Wentzel et al. 2010).

Daarom gingen we alvast op zoek naar wat we wel weten en waar we enige zekerheid of houvast in kunnen bieden. Hoe kan je je als (kleuter)leerkracht voorbereiden op die eerste schooldagen na de lockdown (die niet zo mag heten)? 

• Zet eerst je eigen zuurstofmasker op

De afgelopen periode was ook voor ons stresserend en/of traumatisch. Plotseling afscheid moeten nemen van de kleuters en collega’s, afstandsleren zo snel en goed mogelijk op poten zetten, sociale isolatie, familie of vrienden die ziek werden of zelfs overleden, zorgen om het virus die de overhand nemen…  Allemaal zaken die ervoor kunnen zorgen dat je zelf niet goed in je vel zit. Hoewel je eerste gedachten misschien naar de kinderen in je klas gaan, is het heel belangrijk om voor jezelf te zorgen, voor je zorg kan dragen voor anderen. Je eigen zuurstofmasker opzetten dus. Ga op zoek naar manieren om de voorbije periode te verwerken: sport, dans op je favoriete muziek of bel met een vriend bijvoorbeeld. Draag ook zorg voor je collega’s: help elkaar om grenzen te bewaken en luister empathisch als het even niet meer lukt.

Geef deze boodschap ook aan de familie van je kleuters. Kinderen zijn heel gevoelig aan signalen van stress. Het is belangrijk om jezelf en de kinderen te beschermen door bijvoorbeeld niet té nauwgezet het nieuws te volgen, ontspanning te zoeken en hulp te vragen indien nodig (Julia Yeary, 2018).

• Routine en voorspelbaarheid

Herkenbaarheid en voorspelbaarheid zijn erg belangrijk voor jonge kinderen. Het geeft hen vat op de wereld en geeft een gevoel van vertrouwen dat het leven ‘terug op de rails’ zit (Bachman, 2016). Het belangrijkste is dan ook om zo snel mogelijk samen met de kinderen terug aan de dagelijkse routine te beginnen. Hang de daglijn op ooghoogte van de kleuters en verwijs er geregeld naar om voorspelbaarheid doorheen de dag te verhogen (Wright, 2014). 

Bouw dus nu niet enthousiast de hele klas om in een thema of gooi de dagelijkse kalender niet overhoop, maar neem je tijd om de kleuters opnieuw te laten wennen aan het gewone, lekker voorspelbare leven in de kleuterklas. 

• Blijf rustig, warm en responsief 

Meer dan voor leerdoelen en nieuwe leerinhouden moeten we in eerste instantie oog hebben voor wat de afgelopen periode betekende voor al onze kinderen. Sommige kinderen hebben een aangename periode achter de rug met veel aandacht van hun ouders en ruimte om te spelen. Voor andere kinderen kan de afgelopen periode niet zo leuk of zelfs traumatiserend geweest zijn.

Praten over een traumatiserende periode is voor volwassenen al niet gemakkelijk. Kleuters hebben daarbij nog onvoldoende woordenschat en regulatievermogen om zich verbaal goed te kunnen uiten. Gedrag is voor veel kinderen dan ook de enige manier om te vertellen hoe ze zich voelen en wat ze denken. Ga daarom, zeker nu, niet straffen, maar zoek naar wat er achter het gedrag schuilgaat. Sensitief responsieve leerkrachten zijn nu extra gevoelig voor wat een kind wil zeggen en proberen hier gepast en rustig op te reageren.

Zijn er kleuters die minder spelen of zich terugtrekken? Ga even bij dat kind zitten en nodig het uit om samen met jou rustig te spelen of een boekje te lezen. Geef het kind ruimte om te wennen aan de veranderingen die het doormaakte.
Of zie je net kleuters die erg agressief reageren? Troost het kind en stel positieve grenzen. Zo leert het kind dat het op jou kan rekenen om te leren omgaan met de intense gevoelens. “Ik zie dat je erg boos bent. Toch ga ik je even helpen om jezelf en anderen geen pijn te doen.”

Verwoord wat je ziet en ondersteun hun handelingen en jouw interpretaties met taal. Zo weten kleuters dat jij begrijpt wat ze jou proberen te vertellen en bied je hen woordenschat aan die de ervaringen kunnen helpen plaatsen (Wright, 2014; Bohlander & Dombro, 2015) .

Wees geduldig en weet dat kinderen op heel verschillende manieren kunnen reageren op dezelfde situatie. Wat voor het ene kind een traumatiserende ervaring zou kunnen zijn, is een ander kind alweer vergeten. Maar wat alle kinderen nodig hebben na deze periode is in de eerste plaats een warme, rustige en responsieve leerkracht. Onderzoek toont aan dat kinderen die zo een stabiele vertrouwensrelatie met een zorgende en beschermende volwassene hebben, minder stress ervaren en zich beter kunnen aanpassen (Shonkoff et al., 2011; Bartlett et al., 2020).

Waak, als bondgenoot van ouders en opvoeders, over de kinderen en geef ruimte om de voorbije periode te verwerken, maar grijp tijdig in als je je zorgen maakt. Bespreek mogelijk onrustwekkend gedrag tijdig met de ouders, zorgcoördinator en/of je directie.

• Modelleer veerkracht, plezier en empathie

Kinderen leren ontzettend veel van hoe de volwassenen in hun omgeving met de situatie omgaan. Modelleer daarom je veerkracht. Geef kinderen de kans om te vertellen (aan de hand van taal of spel) hoe ze de voorbije periode beleefd hebben en vertel ook zelf aan de kinderen hoe jij de voorbije periode beleefde. Ook hun leerkracht zal soms verdrietig geweest zijn en angstig voor wat zou komen, maar uiteindelijk ben je blij dat we hier nu allemaal samen zitten. Toon dat je écht geniet van dit samenzijn en van de kleine dingen. Toon dat angst het niet overnam en maak een feestje van jullie terugkomst in de klas. Zet muziek op, speel en lach. Geniet samen van het blije weerzien.

Sta met de kinderen ook stil bij de goede of mooie dingen die gebeurden tijdens de quarantaine. Benoem hoe mensen elkaar helpen, hoe we vrolijkheid in ons dagelijks leven proberen voegen door acties als de berenjacht en @quarantekening, en hoe zowel individuen als organisaties naar oplossingen zoeken om ook de meest kwetsbaren te blijven ondersteunen.

Bedenk activiteiten waarbij kleuters ook zelf anderen kunnen helpen of ondersteunen. Laat de kinderen bijvoorbeeld beterschaps-kaartjes knutselen voor mensen in het ziekenhuis of briefjes ‘schrijven’ naar eenzame ouderen. Dergelijke activiteiten geven de kleuters terug een bepaald gevoel van controle over de situatie en helpen bouwen aan hun empathisch vermogen (NAEYC, 2018; Bartlett et al., 2020).

• Empower je leerlingen

Covid19 heeft het leven van alle kinderen en de meeste volwassenen abrupt en intens veranderd. Naast sociale afstand en een strikte handhygiëne kunnen we geen controle uitoefenen op het verdere verloop van de ziekte en bijbehorende regels. Deze ervaring kan traumatiserende effecten hebben op jonge kinderen. Kinderen controle over hun eigen leven geven en hen bewust maken van dit gevoel is daarom nog belangrijker dan anders. Een manier om kinderen die controle terug te geven is door hen keuzes te bieden (NCTSNSC 2008; Bartlett et al., 2020). Dingen waar ze zelf weer controle over kunnen nemen. “Eten we ons fruitje buiten op of liever binnen?” “Wat wil je tekenen en hoe wil je dat aanpakken?”

• Geef kansen om zich te uiten

Moedig kleuters aan om hun emoties te uiten – ook angst en boosheid. Help hen om deze gevoelens te begrijpen, benoem ze en zoek naar gezonde manieren om de gevoelens te uiten (NAEYC, 2018).

Bijvoorbeeld door middel van spel. Spel is de taal van kleuters. Ze gebruiken spel om zorgen te uiten, vragen te stellen, emoties te verwerken en vat te krijgen op de wereld. Voorzie daarom verschillende materialen om muzisch en spelend mee aan de slag te gaan zoals klei, teken- en schildermateriaal, loose parts, verkleedkledij of bijvoorbeeld (klein) rollenspel materiaal. Geef even geen gerichte opdrachten, maar kijk wat kleuters spontaan doen. Grijp niet meteen in als je boosheid, angst of woorden als ‘dood’ en ‘quarantaine’ in het spel ziet verschijnen. Luister eerst goed, speel eventueel mee en help daarbij verwoorden wat je ziet. Grijp pas in als het spel na verloop van tijd erg repetitief wordt of té donker blijft. In dat geval kan je de kleuters zachtjes begeleiden in het nemen van controle over het verhaal dat ze uitbeelden of hun toeleiden naar een goed einde in datzelfde verhaal.

Op twitter lazen we voorbeelden hoe kinderen spontaan creatieve Corona-varianten op tikkertje spelen. Zoals de variant waarbij ze elkaar aan de elleboog moeten tikken. “dan ben je dood”. Ik denk niet dat wij zelf deze spelletjes moeten introduceren bij kinderen, maar verbied dit niet als ze er zelf toe komen. Geef kinderen ruimte om op hun eigen niveau al spelend hun kennis en gevoelens een plaats te geven.

Meer concreet advies?

Hoe spreek je met kinderen over het corona-virus?

Preteaching vanop afstand met kleuters, maar hoe dan?

Meer informatie over trauma’s in de kleuterklas

Meer informatie over veerkracht in de kleuterklas

Bronnen:

Bartlett, J. D., Griffin, J., & Thomson, D. (2020, 19 maart). Resources for Supporting Children’s Emotional Well-being during the COVID-19 Pandemic. Geraadpleegd van https://www.childtrends.org/publications/resources-for-supporting-childrens-emotional-well-being-during-the-covid-19-pandemic
Bohlander, A. H., & Dombro, A. L. (2015). Shelter From the Storm: A Guide for Early Care and Education Providers.
NAEYC. 2018 (februari/maart). 11 Tips for Helping Children Who Have Experienced a Disaster. Geraadpleegd van https://www.naeyc.org/resources/pubs/tyc/feb2018/11x-tips-helping-children-disasters
National Child Traumatic Stress Network Schools Committee. (2008). Child Trauma Toolkit for Educators. Los Angeles, CA, & Durham, NC: NCTSNSC. Geraadpleegd van www.nctsnet.org/nctsn_assets/pdfs/Child_Trauma_Toolkit_Final.pdf
Shonkoff, J. P., Garner, A. S., Siegel, B. S., Dobbins, M. I., Earls, M. F., Garner, A. S., Wood, D. L. (2011). The Lifelong Effects of Early Childhood Adversity and Toxic Stress. Pediatrics, 129(1), e232–e246. https://doi.org/10.1542/peds.2011-2663
Wentzel, K.R., A. Battle, S.L. Russell, & L.B. Looney. (2010). Social Supports
From Teachers and Peers as Predictors of Academic and Social Motivation. Contemporary Educational Psychology 35 (3): 193–202.
Wright, T. (2014). Too Scared to Learn: Teaching Young Children Who Have Experienced Trauma. Young Children 69 (5): 88–93.
Yeary, J. (2018). Rocking and Rolling. The Calm in the Storm: Supporting Young Children before, during, and after a Community Disaster or Trauma. Young children (73) 5. Geraadpleegd van https://www.naeyc.org/resources/pubs/yc/nov2018/supporting-young-children-community-disaster

Dit delen:

johandewilde

Docent in de professionele Bacheloropleiding Kleuteronderwijs Odisee, staflid van de Dienst Onderwijs en Kwaliteit van de hele hogeschool en coördinator van www.MyCompass.be breed geïnteresseerd in onderwijskundige thema's, maar bijzonder in startende leraren en informeel leren. werkte voorheen in binnen- en buitenland als leraar, vormingswerker, projectcoördinator en onderwijsadviseur.