21/04/2024 — Ruben De Baerdemaeker

Wie is er bang voor gender in het onderwijs?

Bang voor Butler?

Judith Butler heeft een belangrijk boek geschreven, en dat is niet de eerste keer. Gender Trouble (1990) was een mijlpaal in de evolutie van gender studies, en één van de steunpilaren van queer theory. Als begrippen als non-binair, transgender of intersex ingang hebben gevonden in de taal, dan is dat zeker ten dele terug te voeren naar Butlers baanbrekende vroege werk. Het begrip “performativiteit” is er onlosmakelijk mee verbonden. Vriend en vijand zullen erkennen dat Butler een van de invloedrijkste filosofen of academici van de voorbije decennia is. Die vrienden en bewonderaars heeft Judith Butler – en de vijanden des te meer.

Butlers eerste boeken over gender – Gender Trouble en Bodies that Matter – zijn notoir moeilijk. Niemand, ook Butler zelf niet, had kunnen voorspellen dat Gender Trouble (naar academische normen) een bestseller zou worden die de auteur (binnen diezelfde normen) een sterrenstatus zou opleveren. Het boek is dan ook geschreven zonder enige toegift aan leesplezier of -gemak. De tekst refereert aan tientallen denkers, en veronderstelt enige voorkennis van het werk van Lacan, Foucault, Derrida, Freud en Hegel, vertrouwdheid met feministische theorie en een vlotte beheersing van poststructuralistisch jargon. Hun teksten zijn dan ook vaak – al dan niet moedwillig – verkeerd gelezen, of gereduceerd tot karikaturen. Als gender vandaag soms wordt voorgesteld als volledig vrije keuze en radicale zelfbeschikking, is dat zo’n karikatuur die misschien ook wel terug te leiden is tot Butler – maar die nergens in hun werk zo is terug te vinden.

In hun lange en succesvolle carrière schreef en publiceerde Butler uitgebreid over andere thema’s dan gender – over ethiek, retoriek en politiek, over censuur, over de Palestijnse kwestie, over geweldloos verzet – maar nu keert hen terug naar het thema waarmee hen hun naam vestigde.

Terug naar gender

Who’s Afraid of Gender? heet hun nieuwste boek, en daarin bekijkt hen het onderwerp vanuit een andere hoek – en in een heel andere stijl. De titel leest niet enkel als een knipoog naar Virginia Woolf en Edward Albee, maar ook als een uitdaging, misschien zelfs een provocatie. De rest van het boek maakt die indruk helemaal waar.

De idee dat gender een relevante intellectuele categorie is, dat genderstudies waardevol zijn, dat er überhaupt zoiets als gender bestaat, ligt immers onder vuur. Victor Orban gebruikt #nogender graag als hashtag, Giorgia Meloni benadrukt hoe de genderideologie je onverhoeds van je geslacht (en je moeder- of vaderschap) kan beroven, en paus Franciscus (jawel, die sympathieke paus aan wie velen nog steeds een eerder progressief gedachtegoed toeschrijven) noemt gender equivalent aan nucleaire oorlogsvoering. (Dat is, helaas, geen grap.)

Wat heeft dit alles met onderwijs te maken, vraagt u zich misschien af. Verontrustend veel. Het onderwijs is immers een geliefkoosd slagveld voor de culture wars die vanuit de Verenigde Staten lijken overgewaaid. (Nou ja – die zijn natuurlijk niet overgewaaid. Ze zijn doelbewust geïmporteerd.)

Eerder deze maand kondigde Vlaams Belang – de radicaalrechtse partij die volgens de peilingen de grootste van Vlaanderen kan worden – aan dat de strijd tegen “woke” in het onderwijs een van haar speerpunten wordt. Voorzitter Tom Van Grieken neemt elke gelegenheid te baat om zich uit te spreken tegen “genderideologie” en poneert stellig: “Wij geloven niet in genders.” (De Afspraak, 15 september 2023). NVA – peilingsgewijs op dit moment de tweede grootste partij in deze regio – zit op hetzelfde spoor. Onderwijsminister Ben Weyts gaf deze maand nog te kennen dat hij “een koele minnaar van de genderkoek” is (wat hij daarmee ook precies bedoelt) – al moet daarbij vermeld dat hij ook geen heil ziet in een ideologische screening van leerkrachten, en de vrijheid van onderwijs zegt te willen vrijwaren. Weyts’ partijgenoot Joren Vermeersch sprak zich twee jaar geleden al sterk uit tegen gender in het onderwijs (“Slaat de genderklok door?” De Standaard, 20 juni 2022).

De Vlaamse rechtse partijen zitten daarmee helemaal in het spoor van rechtse, autoritaire en identitaire bewegingen wereldwijd, en op dit vlak zijn hun standpunten bijna inwisselbaar – het verkiezingsprogramma van Vlaams Belang is een doorslagje van het boekje “Over woke” van NVA-voorzitter Bart De Wever. Hun discours is niet nieuw of origineel; rechtse, nationalistische politici praten (zonder daar zelf de ironie van in te zien) hun internationale voorbeelden na, zoals ook Butler beschrijft:

The transnational circuitry of the anti-gender ideology movement should not be underestimated. It is not just happening in this or that region, but is now actively linking such regions, establishing itself less as a located phenomenon than as an expanding network. (62)

Ideologie en fantasme

Maar wat is nu eigenlijk die “genderideologie” waar rechtse stemmen tegen ageren? Butler analyseert “gender” binnen het rechtse discours als een merkwaardig amalgaam waarop verschillende angsten worden geprojecteerd – het is een “fantasme” dat niet logisch of coherent is.

The incoherence and impossibility of the case against gender represent contradictory phenomena, and even offer its public a way to collect many of its fears and convictions without ever having to make the bundle coherent: gender represents capitalism, and gender is nothing but Marxism; gender is a libertarian construct, and gender signals the new wave of totalitarianism; gender will corrupt the nation, like unwanted migrants but also like imperialist powers. Which one is it? The contradictory character of the phantasm allows it to contain whatever anxiety or fear that the anti-gender ideology wishes to stoke for its own purposes, without having to make any of it cohere. (16)

Dat fantasme is niet hetzelfde als een fantasie – Butler ontleent de term hier aan het werk van Jean Laplanche en doelt ermee op “an organization of desire and anxiety that follows certain structural and organizational rules, drawing on both unconscious and conscious material.” (10) Dat zo’n fantasme niet rationeel, intellectueel onderbouwd is, maakt het niet minder krachtig. In tegendeel, betoogt Butler: academisch discours wordt weggezet als elitair en irrelevant, en tegenstanders van gender gaan er graag prat op zich niet in te laten met de discipline die ze bekritiseren:

Advocates of the anti-gender position (those who construe gender as an “ideology”) think they have to do away with gender – the field, the concept, the social reality – precisely because they will not read the scholarship on gender that they oppose, refusing, sometimes as a matter of principle, to engage in grounded forms of criticism. Their anti-intellectualism, their distrust of the academy, is at the same time a refusal to enter into public debate. (18)

Butlers project in dit boek is geen herziening van hun eerdere werk; het is geen nieuwe of gereviseerde theorie van gender en sekse; het doel is concreter en duidelijk politiek. In de eerste plaats gaat hen na hoe “gender” vanuit verschillende hoeken in vraag wordt gesteld, en legt hen vlijmscherp de contradicties en ongerijmdheden bloot die daarbij bovendrijven. Daarbij schakelt hen tussen een bijna journalistieke, documentaire aanpak en staalharde logische, filosofische analyse.

Kinderen zonder gender

Bijvoorbeeld: critici van een “genderideologie” tonen zich steevast bekommerd om het welzijn van kinderen, en beweren dat het bespreekbaar maken van “gender” in het onderwijs kinderen onherroepelijk schade toebrengt. Die kritiek loopt algauw vast op een onhoudbare tegenstelling: gender zou prediken dat iedereen helemaal vrij is om de eigen identiteit te bepalen, en tegelijk zou gender (al dan niet in het kader van een linkse, cultuurmarxistische samenzwering) tot doel hebben kinderen te indoctrineren.

Children should not be so free! Children should not lose their freedom! Either gender teaches that one is radically free or gender takes away freedom. Contradictions like these abound in the anti-gender movement, and the more they circulate, the more powerful they become.

Specifiek met betrekking tot de houding van het Vaticaan voelt Butler zich ook niet te goed om vast te stellen dat die bezorgdheid om het welzijn van kinderen op zijn zachtst gezegd problematisch is.

It hardly matters that the lesbian and gay movement is opposed to the sexual abuse of children, and that it is in fact the Catholic Church that is at risk of bankruptcy after paying reparations to all the children it has abused over decades. Haunted by its own abuse of children, the Church externalizes the origin of child abuse, attributing it to sexual and gender minorities who have for the most part thought carefully about matter of consent, defended the actions of consenting adults within the law, and fought for social freedoms on the street.

Butler merkt verder ook fijntjes op dat het getuigt van een erg vreemde visie op onderwijs te geloven dat kinderen zouden worden “verleid” of “bekeerd” tot homo- of transseksualiteit zodra ze met die thema’s in aanraking komen. Leerkrachten zouden misschien kunnen wensdromen dat ze de tafels van vermenigvuldiging, de dt-regel of de geschiedenis van Romeinse Rijk maar even moeten aanraken om hun leerlingen te doordringen van die nieuwe kennis, maar iedereen die ooit voor een klas heeft gestaan, weet dat het niet helemaal zo werkt.

Waarom dan die nadruk op kinderen en onderwijs? Het antwoord is even cynisch als plausibel: wil je mensen bang maken, en raken in de kern van hun emotionele wereld, laat ze dan geloven dat hun kinderen in gevaar zijn. Wie zichzelf kan voorstellen als de hoeder van kinderen, en als de beschermer van de intiemste aspecten van je identiteit, kan zich opwerpen als sterke leider en zo een gooi doen naar de macht.

Waarom wel gender?

Butler laat in de eerste hoofdstukken van hun boek overtuigend zien hoe de anti-genderideologie veelal samengaat met ambities als de zuiverheid van de natie (die moet worden gewaarborgd door de “natuurlijke” familie), het terugschroeven van verworven rechten (bijvoorbeeld m.b.t. abortus, in de VS en elders), religieus proselytisme, het streven naar een autoritair regime en de idee van witte suprematie. Aanhangers zijn, onder anderen, Donald Trump, Vladimir Putin, Viktor Orban, Giorgia Meloni en Jair Bolsonaro. Maar ook sommige feministen ontpoppen zich als vocale critici van de idee van gender – Butler wijdt een hoofdstuk aan “trans-exclusionary radical feminists” of TERFs als J.K. Rowling en Kathleen Stock.

Hebben de critici een punt? Is geslacht niet simpelweg een kwestie van biologie? Butler is die vraag in hun werk nooit uit de weg gegaan (zie bijvoorbeeld niet alleen Bodies that Matter, maar ook Undoing Gender (2004)) en wijdt er ook nu verschillende hoofdstukken aan (“What about Sex?” e.v.). Waar Butler in hun eerder werk het verschil tussen sekse en gender deconstrueerde door te betogen dat ook geslachtsbepaling altijd in een culturele, heteronormatieve context gebeurt, geeft hen in dit boek een overzicht van filosofische, ethische, politieke, maar ook medische en biologische redenen om een “objectief” sekseverschil in vraag te stellen.

Given the range of capacities, desires, and gender identities, it makes no sense to identify a specific biological capacity as defining gender, which should never serve as the exclusive or fundamental criterion by which gender is determined. (172)

Er worden nu eenmaal kinderen geboren bij wie het biologische geslacht moeilijk te bepalen is (en voor wie een verkeerde determinatie en “behandeling” ondanks goede bedoelingen vreselijke gevolgen kunnen hebben). Er bestaan mensen met ambigue geslachtskenmerken die evengoed het recht hebben als persoon erkend en herkend te worden. Wie stelt dat geslacht gewoon is wat het is, en dat dat een kwestie is van genitaliën en gezond verstand, negeert niet alleen lichamelijke realiteiten, maar ook de de wetenschappelijke complexiteit van de kwestie – vraag dat maar aan het Internationaal Olympisch Comité. Te zeggen dat al dat geleuter over gender onwetenschappelijk is, is gewoon onwetenschappelijk.

Fascist Passions

Doorheen de vele thema’s en onderwerpen die dit boek uitgediept worden, ontwaart Butler een glasheldere conclusie: het anti-genderdiscours gaat niet in de eerste plaats over gender, en het gaat al helemaal niet over de mensen voor wie gender wel degelijk de deur heeft geopend naar democratische rechten, en naar de vrijheid om hun leven te leiden. Het anti-genderdiscours kanaliseert angsten en bezorgdheden om “fascist passions” op te stoken en autoritaire regimes te installeren.

Authoritarian powers in the present depend on the intensification of passions, stoking fear and redirecting it as hatred, moralizing sadism, and figuring their own forms of destruction as promises of redemption. (130)

Als voldoende mensen ervan overtuigd geraken dat “gender” – of “woke” – de fundamentele bedreiging is voor hun (manier van) leven (eerder dan een klimaatramp, geopolitieke instabiliteit, toenemende ongelijkheid of toekomstige pandemieën), dan resulteert dat in het wegnemen van moeizaam, al dan niet recent, verworven rechten op, bijvoorbeeld, abortus, huwelijk tussen partners van hetzelfde geslacht of gender, zelfbepaling als non-binair of trans, enzoverder. Pijnlijk genoeg gaat het daarbij vooral over rechten die op geen enkele manier schade berokkenen aan wie er niet bij betrokken is, maar wel een leefbaar leven mogelijk maken voor velen.

Wat op het spel staat voor Butler – en wat in dit boek prominent naar voren komt, ook in vergelijking met vroeger werk, is niets meer of minder dan vrijheid.

Why is freedom so frightening? Is that even the question? Or is it rather: How has freedom been made to seem so frightening that people find themselves longing for authoritarian rule? (129)

Ook een democratisch gelegitimeerd autoritair regime kan antidemocratische maatregelen nemen, en wie naar de macht grijpt door angst en haat aan te wakkeren, doet dat nooit zonder de impliciete (of expliciete) dreiging van geweld.

Terug naar school

Who’s Afraid of Gender is geen boek over onderwijs, maar het is volop relevant, zelfs cruciaal, en wel om minstens deze twee redenen:

Ten eerste: in uw en mijn klassen zitten kinderen en jongeren die tussen de mazen van de heteroseksuele matrix doorglippen. Ze voelen dat hun leven niet gevat wordt door de verwachtingen van een “boy meets girl”-narratief – omdat ze zich niet helemaal boy of girl voelen, omdat ze gewoon verliefd worden op iemand van hetzelfde geslacht, omdat hun genderidentiteit niet samenvalt met hun toegewezen geslacht, enzoverder, in alle mogelijke complexe gedaantes die gender, seksualiteit en verlangen aannemen. (Ik zou zelfs nog verder gaan en zeggen: zeker jongeren, die hun identiteit volop aan het samenpuzzelen zijn, vallen misschien nooit helemaal samen met strikte heteronormatieve verwachtingen.) Hoe dan ook: die leerlingen zijn er, en ze verdienen het om erkend te worden in hun fundamentele menselijkheid. Wat ze absoluut niet verdienen is dat hun identiteit of hun zoektocht ernaar wordt doodgezwegen, weggemoffeld of ontkend omwille van een fantasmatische, krampachtige angst voor “gender”.

Ten tweede: het is de taak van het onderwijs om – Biesta alweer – jonge mensen als subject te laten verschijnen in de wereld. Het is dus ook de taak van het onderwijs om verschillende mogelijke vormen van subjectiviteit denkbaar te maken. Transmannen en -vrouwen bestaan. Non-binaire personen bestaan. Gender bestaat, en gender studies bestaan (al is dat laatste precair). Daarover niet (mogen) spreken in het onderwijs zou niet alleen jammer zijn, het geeft gewoon een onvolledig en ideologisch scheefgetrokken beeld van de wereld.

Misschien denkt u nu: ach kom, zo’n vaart loopt het toch niet, hier bij ons. Tja, in Florida zijn de laatste jaren honderden boeken uit schoolbibliotheken gehaald omdat er niet-heteronormatieve vormen van liefde en seksualiteit in voorkomen. Seksuele voorlichting op scholen staat onder druk op vele plaatsen vlak bij ons (bijvoorbeeld in Wallonië), en het discours dat rechtse partijen bij ons hanteren, belooft niet veel goeds. De geschiedenis gaat soms sneller dan je zou verwachten.

Coalitie

Tegenover dit gitzwarte toekomstbeeld plaatst Butler een oproep tot samenwerking, tot het smeden van een coalitie die zich verzet tegen autoritaire impulsen, het wegnemen (of niet toekennen) van rechten en het ontkennen van reële levens en lichamen.

We need this way of imagining solidarity going forward as much as we need air to breathe, for living on, and living on together, requires solidarity in the midst of breathable air, and a sense of living that includes and exceeds human life (…). If something or someone seeks to take away what we need to live, we begin to fight for survival, but fighting alone never gets anyone very far. (251)

Het gaat er dus niet om dat “gender” (of “woke” – die andere speerpunt van rechtse politieke campagnes in Vlaanderen) een prescriptief en monolithisch gedachtegoed zou zijn dat te nemen of te laten is. De framing van gender als een ideologie is net een tactiek van de rechterzijde. Dissensus en debat over gender zijn wenselijk en gezond – en onvermijdelijk – maar het is precies van belang dat we over gender kunnen en mogen blijven spreken, in de samenleving en dus ook in het onderwijs.

Jawel, Judith Butler heeft een indrukwekkend, belangrijk boek geschreven voor deze tijden. Wie vertrouwd is met hun eerdere werk, zal er hun intellectuele signatuur in herkennen, maar vindt er ook een warme menselijkheid, oprechte verontwaardiging, een toegankelijker stijl – en een vleugje humor. Dit boek verdient het om gelezen en besproken te worden, en hopelijk biedt het een tegengewicht voor het anti-intellectuele en anti-liberale discours dat nu de kop opsteekt.