Autonomie-ondersteunend of gezagsvol opvoeden

Welke opvoedingsvisie hebben leraren? Hoe ga je daarmee om als lerarenopleider? Laatst viel ons oog op een tekst over authoritative parenting op de Child & Family blog, een opvoedingsstijl die zowel warm als sturend heet te zijn. Die stijl stemt naar verluidt overeen met de ideale positie op twee assen en bijhorende gedragsdimensies die Baumrind in 1971 beschreef voor ouders, niet voor leraren. De eerste as geeft de mate van responsiviteit van de ouder aan, de tweede de mate waarin die stuurt.

Wat bedoelen we juist?

In de blog lezen we dat de positie van een ouder op de responsiviteitsas overeenstemt met de mate waarin die de groei naar zelfregulatie van het kind ondersteunt. Maar deze as zou ook de graad van zorg van een ouder reflecteren of de warmte die hij in de relatie brengt. Dat lijken ons verschillende dingen. Dat wordt wellicht nog duidelijker als Baumrind de negatieve kant van de as beschrijft. Een ouder die de zelfregulatie van het kind niet ondersteunt, zou blijkbaar een koude of niet-zorgende houding aannemen. Vreemd, want bij ouders die de zelfregulatie van hun kinderen niet ondersteunen, denken we spontaan ook aan ouders die hun kinderen verwennen en dus verstikkend zorgend en warm zijn.

De tweede as is niet minder problematisch. Op het eerste gezicht is ‘sturen, controleren, leiden, grenzen stellen en afdwingen’ eenduidig. Maar die helderheid valt weg als we ook hier het omgekeerde willen beschrijven. Is het loslaten en laissez-faire of is het autonomie laten aan het kind?

Woorden doen ertoe

Wij stelden ons de vraag waar wij een ‘goede leraar als opvoeder’ op het assenstelsel positioneren en waar leraren in spe dat doen.

De horizontale as levert niet direct een probleem op. Hoe je de begrippen ook interpreteert, op de horizontale as moet je eerder rechts zitten bij warm en responsief. Hoe ver naar rechts opschuiven wenselijk is en wanneer warm zijn verwennen wordt, zijn interessante vragen, maar we laten ze hier onbeantwoord.

Op de verticale as kunnen wij moeilijk de ideale positie van de leraar als opvoeder beschrijven. Grenzen stellen lijkt ons wenselijk, ze afdwingen ook tenzij er onzinnige grenzen gesteld worden of de manier waarop ze afgedwongen worden de spuigaten uitloopt. Voor ‘sturend’ geldt een analoog probleem: we moeten er gemakshalve vanuit gaan dat in pedagogisch verantwoorde richting gestuurd wordt en op een aanvaardbare manier. Maar zoals hoger aangegeven, vormen vooral de begrippen onderaan de verticale as een probleem. Hoewel ook hier ongetwijfeld nuances aan te brengen zijn, vinden we ruimte laten voor autonomie wenselijk, permissiviteit onwenselijk. Onszelf positioneren in het assenstelsel zou veel eenvoudiger zijn als we bepaalde woorden schrappen. Als we onderaan de groene variant laten staan (ruimte voor autonomie), dan plaatsen we ons in het midden of een beetje naar beneden; als de rode variant blijft staan (laissez-faire, permissief), dan schuiven we op naar de bovenste helft van de figuur.

Hoe kijken leraren in spe ernaar?

We legden in de opleidingen kleuter en lager onderwijs (daggroep Odisee hogeschool, campus Aalst) telkens een halve groep de groene en de andere helft de rode variant voor. Onze verwachting was dat de studenten die de eerste variant zouden zien, zich – net als wij – overwegend rechtsonder zouden zetten in het assenstelsel, en dat de andere groep studenten voor een positie rechtsboven zou kiezen.

Onze verwachting kwam maar ten dele uit. Als er onderaan ‘ruimte voor autonomie’ staat, dan plaatsen inderdaad meer studenten zich daar dan wanneer er ‘laissez-faire, permissief’ staat. Verrassend voor ons was dat de grootste groep, iets meer dan de helft van de 80 studenten, een positie rechts op de horizontale as (warm) en centraal op de verticale as (tussen sturend en niet-sturend) koos, ongeacht wat er onderaan op de verticale as geschreven stond. De tweede meest gekozen positie (25% van de studenten) was in de twee condities trouwens een middenpositie op de twee assen. Dat betekent ons inziens dat een warme responsieve stijl toch niet zo vanzelfsprekend is voor hen. Eén student kiest zelfs voor een positie links. Misschien heeft bij sommige studenten het idee ingang gevonden dat een warme relatie gelijkstaat met leerlingen pamperen (of verwennen) en dat ons onderwijs daarin dreigt te vervallen, een standpunt dat vaak geopperd wordt in de publieke opinie.

Wat is ideaal?

In onze les gingen we een stap verder. Reflecteren over hun rol als opvoeder houdt meer in dan stilstaan bij de waarden die het assenstelsel oproepen en hoe talige labels doorwegen. Fundamenteler is de vraag of er überhaupt een juiste positie is, als we de begrippen scherp zouden krijgen. Wat zou zo’n positie betekenen in de onderwijspraktijk? Opvoeden doet elke leraar in interactie met leerlingen. En er zijn vaak andere leraren, ouders en een directie in het spel. Zelfs als we die anderen buiten beschouwing laten en ons enkel focussen op de interactie van één leraar met één leerling, dan nog zitten we vast. De ene leerling heeft meer sturing nodig dan de andere, zelfs ongeacht de leeftijd. Trouwens, leraren en leerlingen torsen een voorgeschiedenis van eerdere interacties met zich mee. Hoe leerlingen eerder omsprongen met hun autonomie, bepaalt mee hoe leraren ze nu benaderen, en maar goed ook.

De context bepaalt ook mee hoe warm de leraar zich als opvoeder gedraagt. Een warme en responsieve basishouding aannemen zal moeilijker zijn als er eerdere conflicten waren. Leerlingen van hun kant zullen de manier waarop een leraar hen benadert ook in dat licht interpreteren. Hoe warm of responsief de leraar zich ook opstelt, het zal niet altijd zo ervaren worden en die perceptie bepaalt mee het vervolg van de interactie.

Dat brave kinderen goede opvoeding uitlokken en stoute slechte, is geen nieuwe reflectie. Je vindt ze ook terug in het werk van Judith Rich Harris en in een andere recente post op de Child & Family blog, maar het is goed dat leraren erbij stilstaan. Probeer maar eens altijd warm te blijven als een kind bokt of agressief reageert. Probeer maar ruimte voor autonomie te laten als het kind zichzelf en anderen in gevaar brengt. Of omgekeerd, probeer maar warm te sturen als het kind enkel op koude sturing reageert.

Wetenschappelijkheid van het effect van een bepaalde opvoedingsstijl

Er zou onder onderzoekers consensus bestaan dat authoritative parenting de beste opvoedingsstijl is omdat hij de meest effectieve zou zijn, althans volgens ouders die enquêtes invullen over hoe ze opvoeden en wat de effecten ervan zijn. Het klinkt niet bijzonder overtuigend.

Een klein gedachtenexperiment. Stel dat uit nieuw onderzoek zou blijken dat een koude, permissieve opvoedingsstijl in heel wat contexten zeer positieve effecten zou hebben op grote groepen van kinderen, zouden we daar dan voor kiezen in die contexten en bij die kinderen? Wellicht niet, en niet alleen omdat we naast de positieve effecten ook negatieve vermoeden. Opvoeden doen we vanuit een visie. We willen kinderen en leerlingen (of hun gedrag) niet gewoon gericht beïnvloeden. We zijn de conditioneringsidealen voorbij, we willen mensen vormen die zelf keuzes kunnen maken, desnoods foute en we vinden een goede relatie met kinderen en leerlingen op zich belangrijk, ongeacht een aantal mogelijk negatieve effecten.

Bovendien staan leraren voor een extra uitdaging: ze voeden niet alleen individuele leerlingen op, ook hun peers in dezelfde klas. Een alternatieve aanpak ten aanzien van leerling A moet nog combineerbaar zijn met je aanpak van leerlingen B, C en D in analoge klas- en speelplaatscontexten.  

Vervolg

Deze blog is de eerste van twee. In de volgende trekken we een parallel met het concept warm demander en bekijken we de leraar niet langer louter als opvoerder.

Auteurs

Johan De Wilde en Stefan De Clerck

Stefan is docent en stagebegeleider in de Educatieve Bachelor Lager Onderwijs bij Odisee en combineert dat met de functie van beleidsondersteuner in een lagere school. Hij is gedurende 20 jaar gepokt en gemazeld in het lesgeven. Na het behalen van de master Opleidings- en Onderwijswetenschappen heeft hij zich verdiept in algemene didactiek en begrijpend lezen.

Johan: zie onderaan.

Bronnen

Authoritative Parenting | Parenting Guide | Child & Family Blog (childandfamilyblog.com)

The Effects of Harsh Parenting | Child & Family Blog (childandfamilyblog.com)

Rich Harris, Judith. (1999) Het misverstand opvoeding. Contact. Amsterdam-Antwerpen.

Harris, Rich Harris (2006) Geen 2 hetzelfde. Contact – Amsterdam – Antwerpen.

foto: https://pixabay.com/it/photos/boia-inquisizione-inquisitore-pena-6896359