Deze blog schreef ik oorspronkelijk voor het juninummer van het blad Didactief waar ik tweemaandelijks iets schrijf over m.i. spraakmakend wetenschappelijk onderzoek en wat de betekenis daarvan is in/voor het onderwijs. Deze is iets uitgebreider dan wat in Didactief verscheen.

De les begint, gaat de computer/tablet aan of uit? Wij zijn het – hoop ik – allemaal eens dat chatten, mailen, Facebooken enzovoorts gedurende de les slecht voor het leren is. Maar veel docenten willen ook leerlingen niet de mogelijkheid ontnemen om aantekeningen te maken of schrijven te leren en te oefenen met computer of tablet. Zoiets is zonder meer eigentijds, maar de vraag is of het ook pedagogisch verantwoord is.

Om te beginnen met adolescenten, Pam Mueller en Daniel Oppenheimer voerden drie studies uit om te zien of er een verschil in leren was tussen het maken van aantekeningen op een laptop (in het Engels: keyboarding; in het Nederlands: typen) of gewoon op papier. De resultaten van alle drie studies laten zien dat jongeren beter leerden, zowel op korte termijn (direct na de les) als op langere termijn (na een week of twee) als ze de aantekeningen met pen en papier maakten. Dit gold voor zowel het leren van feiten als het begrijpen van de stof. Het maakte ook niets uit of leerlingen de aantekeningen wel of niet herlazen. Handgeschreven aantekeningen werkten beter dan getypte. Volgens de onderzoekers komt dit omdat de aantekeningen op de laptop letterlijke transcripties waren van wat er gezegd werd (typen gaat voor de meeste onder ons sneller dan schrijven), terwijl de handgeschreven aantekeningen noodgedwongen bewerkingen waren van wat gezegd werd. Met andere woorden, omdat schrijven langzamer gaat dan typen moet je de inhoud bewerken en in eigen woorden herschrijven (samenvatten dan wel à la Bloom de inhoud synthetiseren en nieuwe kennis creëren).

Maar als je aantekeningen maakt met pen en papier spelen er meer dan louter cognitieve  processen mee. Bij schrijven met pen en papier beweeg je je handen en armen meer en anders dan bij typen. Timothy Smoker en zijn collega’s onderzochten of deze bewegingen mogelijk een effect hadden op het herinneren en herkennen van gewone woorden. Wat bleek? Mensen herinneren en herkennen woorden significant beter wanneer zij met de pen schrijven. Dat komt omdat de extra bewegingsinformatie een complexere geheugenspoor creëert dan bij typen. Volgens de onderzoekers tonen deze resultaten aan dat het beter is om aantekeningen met de hand te maken, omdat zo de inhoud beter onthouden wordt.

En hoe zit het met het leren lezen en schrijven bij jonge kinderen? Marieke Longcamp en haar collega’s onderzochten in 2005 het schrijven of intoetsen van letters op de letterherkenning van kinderen tussen 2 jaar 9 maanden en 4 jaar 9 maanden). Het schrijven bleek vooral bij de ‘oudere’ kinderen tot een betere herkenning van de letters te leiden. In een follow-up bleek verder dat het voordeel van schrijven boven typen ook stabiel was en zelfs het sterkst drie weken na de training. Zij komen tot de conclusie dat ‘beweging een sleutelrol speelt in letterrepresentatie en daarom met de hand schrijven een belangrijke bijdrage levert aan het visueel herkennen van letters’. Volgens hen levert met de hand schrijven het brein meervoudige signalen op (visueel, motorisch, tast/gevoel oftewel kinesthetisch); typen doet dat niet.

In 2012 onderzochten Karin James en Laura Engelhardt met fMRI de effecten van schrijven versus typen op de ontwikkeling van het brein bij vijfjarige kinderen die nog niet konden lezen. Zij vonden dat schrijven belangrijk is voor het inschakelen van gedeeltes van het brein die nodig zijn voor succesvol lezen. Zij concluderen ook dat ouderwets schrijven belangrijk is voor het leren lezen bij jonge kinderen.

Alle onderzoeken die ik heb kunnen vinden wijzen in dezelfde richting, namelijk dat je beter kunt schrijven dan typen als leren het doel is. Of zoals Mueller en Oppenheimer stellen: ‘…laptopgebruik in de klas moet gezien worden met gezonde wantrouwen (‘healthy dose of caution’); ondanks hun groeiende populariteit doen laptops in de klas misschien meer kwaad dan goed.’ Dus wij zetten een grote, dikke en met de hand geschreven streep door de iPad-scholen.

James, K. H., & Engelhardt, L. (2012). The effects of handwriting experience on functional brain development in pre-literate children. Trends in Neuroscience Education, 1(1), 32–42. doi:10.1016/j.tine.2012.08.001.

Longcamp, M., Boucardb, C., Gilhodesb, J., & Velay, J. (2006). Remembering the orientation of newly learned characters depends on the associated writing knowledge: A comparison between handwriting and typing. Human Movement Science, 25, 646–656.

Longcamp, M., Zerbato-Poudou, M. Velay, J. (2005). The influence of writing practice on letter recognition in preschool children: A comparison between handwriting and typing. Acta Psychologica, 119, 67-79.

Mueller, P. A., & Oppenheimer, D. M. (2014). The pen is mightier than the keyboard: Advantages of longhand over laptop note taking. Psychological Science 25, 1159-1168.

Smoker, T. J., Murphy, C. E., & Rockwell, A. K. (2009). Comparing memory for handwriting versus typing. Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society Annual Meeting October 2009, 53, 1744-1747.

Volg mij ook op Twitter: @P_A_Kirschner