In ‘Onderzoeken wat werkt in de klas 1’ (12/9) gaven Dick van der Wateren en ik een voorzet voor een te ontwikkelen manier om conclusies van meta-onderzoek naar de kwaliteit van het onderwijs in de alledaagse praktijk van het lesgeven toe te passen. In een discussie die Dick nogmaals aanzwengelde over de lijstjesterreur in het onderwijs werd een vergelijking gemaakt met de sterftelijstjes van ziekenhuizen. Van die vergelijking valt meer te leren, want ook in de gezondheidszorg worden algemene statistieken gebruikt om het handelen te sturen.

Dat is een fantastisch en vruchtbaar idee. Niet elke arts en zelfs niet elke superspecialist, hoe goed deze ook zijn vakkennis bijhoudt, kan ten eerste alles weten. Ten tweede, ook als hij daar heel ver mee komt, beschikt hij niet over de middelen om al die factoren op de juiste wijze te wegen teneinde er een behandeling of een diagnose op te baseren.

Dat lijken mij duidelijke constateringen en het is dan ook een goed idee om die algemene statistisch vastgestelde effectcijfers aan de praktijk ter beschikking te stellen. Daar hebben we het wereldwijde medisch onderzoek voor en de statistiek en het internet. MAAR, de vraag is HOE die inzichten ter beschikking komen. De protocollaire geneeskunde, dus werken met protocollen die moeten worden gevolgd en waar de inspectie zijn beoordeling op baseert als er iets fout gaat, is de verkeerde manier. Daarmee dwing je professionals een bepaalde beleidslijn te volgen, ongeacht de ‘kleine dingetjes’ die in deze situatie bij deze patiënt horen en die alleen de arts ter plaatse kan weten. ‘Dwingen’ lijkt een groot woord, maar het is waarschijnlijk nog erger als deze manier van denken en kijken bij specialisten een gewoonte wordt waarvan zij alle heil verwachten. Het gevaar is dat de creativiteit en de fantastische beslismachine die in de hersenen van de ervaren specialist zetelt door dogmatisch denken wordt overstemd.

Mijn schoonvader had prostaatkanker en werd opgenomen in een experiment waarin de hypothese werd getest dat bestraling van de primaire kanker (in de prostaat dus) kon voorkomen dat elders uitzaaiingen zouden ontstaan. Zijn kinderen hadden daarmee ingestemd omdat zij er van uit gingen dat hem dat extra aandacht zou opleveren. Hij werd zes maanden bestraald en aan het eind daarvan werd nergens waar men dat verwachtte kanker geconstateerd, dus: experiment geslaagd.

We draaien de film vijf maanden terug: na een maand bestraling kreeg mijn schoonvader allerlei ‘atypische’ klachten: grote slaapproblemen, evenwichtsstoornissen, geheugenproblemen. Zijn kinderen drongen aan op nader onderzoek, maar de artsen zeiden: ‘nee, dit kan niet van de bestraling zijn’ en negeerden dat verzoek. Mijn partner en haar broer raadpleegden het internet en vonden daar dat er iets anders aan de hand moest zijn. Misschien iets dat te maken had met een huidkanker die twintig jaar eerder met succes uit zijn hals was verwijderd.

Zij drongen nogmaals en zelfs diverse keren aan op nader onderzoek. Het gebeurde niet. Twee weken nadat het experiment geslaagd was verklaard, werd mijn schoonvader naakt en onderkoeld op de grond in de keuken aangetroffen, niet bij machte zich te bewegen of om hulp te roepen. Als zijn kinderen niet zo voortvarend waren geweest om de deur te forceren, was hij niet al (!) na twee dagen gevonden. In het ziekenhuis bleek hij zes olijfgrote tumoren in de hersenen te hebben: in zijn slaap-, bewegings-, evenwichts- en geheugencentra. Enkele maanden later is hij overleden. Het verweer van de specialisten: we hebben het protocol gevolgd, uitzaaiingen van prostaatkanker naar de hersenen komen bijna nooit voor.

Ik geef toe: het is een zeer dramatisch voorbeeld, maar het is wel echt gebeurd en in mijn optiek is het verschil tussen de gevolgen van een verkeerde aanpak in de gezondheidszorg en in het onderwijs eerder gradueel dan principieel. (En niet alleen omdat beter opgeleide mensen gezonder zijn en langer leven.)

Wat we ervan kunnen leren: het dogmatisch toepassen van gegeneraliseerde bevindingen uit grootschalig onderzoek en het uitschakelen van creativiteit en kritisch vermogen in de alledaagse praktijk is levensgevaarlijk en doodzonde.