Hoewel ik zelf in verschillende bio’s (bv Twitter en op deze blog) stel dat ik me vooral bezig houd met ICT in het onderwijs, informatievaardigheden, Ipads en hippe 21st century skills, mag ik me sinds september ook bezighouden met onderwijs aan excellente en hoogbegaafde leerlingen. Deze twee projecten liepen al, en zijn me in de schoot geworpen. Ik vind het cadeautjes! Nu wil ik niet zeggen dat ik meteen alles weet van hoogbegaafdheid en excellentie, maar in deze blogpost wil ik graag mijn praktijkervaring delen. Met alle discussies die we hier en op andere plekken hebben over dit onderwerp, lijkt het me een mooie toevoeging.

Het ene project (Excel Kwadraat, met als promovenda Elma Dijkstra) richt zich op de kleutergroepen en groep 3 van het reguliere onderwijs. Doel van het project is om excellente leerlingen binnen 6 weken na start op school onderwijs te bieden op hun niveau. Eigenlijk is dat natuurlijk het streven voor alle leerlingen, maar in dit project richten we ons vooral op excellente leerlingen. Het tweede project richt zich op Leonardoscholen, scholen speciaal gericht op hoogbegaafde kinderen. Doel van het project is het diagnostisch verhelderen van onderwijs en leren, het realiseren van juiste niveaus en optimale sociale, emotionele en cognitieve leervorderingen.

‘Stappenplan’ voor excellent onderwijs

In beide projecten werken we samen met de leerkrachten, IB’ers en directie aan een behoorlijk ingrijpende onderwijsverandering. Heel kort gezegd streven we naar:

Bepalen van beginkenmerken leerlingen door ouders en leerkracht (screening)
Diagnostiek via kwaliteiten leerarrangementen
Instructie per competentiegebied, groep, groepje
Sociaal constructief, nadruk op zelfregulering
Organisatie per competentiegebied op/boven niveau
Leren over groepen/leerjaren heen

In normaal Nederlands doen we het volgende: omdat het belangrijk is om leerlingen onderwijs te bieden op of boven hun niveau, is het van belang dit niveau zo snel mogelijk te bepalen. Vooral excellente en hoogbegaafde kinderen kunnen probleemgedrag gaan vertonen als ze geen onderwijs op hun niveau krijgen. Onderpresteren, gedragsproblemen, zich onbegrepen voelen. Soms passen ze zich aan aan wat er van hen verwacht wordt, maar op langere termijn kan dit voor problemen zorgen. Dit aanpas- en/of probleemgedrag kan al na de eerste paar weken op school starten.

Het snel vaststellen van het niveau is dus van belang. Ouders kunnen daartoe voor dat hun kind begint op school een screening invullen. Zij beantwoorden dan vragen over hun kind, in vergelijking met andere kinderen. Bijvoorbeeld: In vergelijking met leeftijdgenoten, is een kenmerk van het kind: moeilijke woorden willen begrijpen. In vergelijking met leeftijdgenoten, is een kenmerk van het kind: interesse in getallen/cijfers. In vergelijking met leeftijdgenoten, hoe zal het zich voor school inspannen? Deze en andere vragen (over bijvoorbeeld creativiteit, zoals in deze post werd beschreven) worden beantwoord met een 5-puntsschaal van minder tot meer.

4 weken na start op school vult de leerkracht dezelfde vragen in. Vervolgens is er een gesprek tussen leerkracht en ouders. Leerlingen die veel vieren en vijven scoren (en dus in vergelijking met leeftijdsgenoten meer/andere interesses hebben of al meer kunnen) kunnen waarschijnlijk meer aan dan het basis curriculum in groep 1 en 2. Door middel van observaties, peilingsspellen en genormeerde toetsen kan het niveau bepaald worden. (Dit is geen pleidooi voor vaker toetsen, maar die discussie voeren we wel in een andere post.)

Belangrijk is, dat vervolgens ook onderwijs en materiaal op dat niveau wordt aangeboden. Dat houdt in dat leerlingen die daar aan toe zijn, in groep 1 en 2 ook toegang moeten hebben tot materiaal uit groepen 3 en 4, en mogelijk zelfs verder. Dat betekent dus dat leeftijdsgebonden onderwijs losgelaten moet worden en leerlingen op basis van niveau met elkaar samenwerken.

Reacties uit de praktijk

Van leerkrachten vereist dit een goede diagnostiek van het niveau van de leerling, kennis van leerlijn en vakinhoud, kennis van welke speel-/leermaterialen aan welk leerdoel voldoen en hoe en voor welk niveau ze ingezet kunnen worden.

Wat we zien op scholen waar we deze innovatie samen met leerkrachten vormgeven is een angst voor die verandering. Vaak wordt er gezegd dat het organisatorisch niet mogelijk is, omdat er dan instructiemomenten op verschillende niveaus moeten worden gegeven, leerlingen misschien motorisch nog niet ver genoeg ontwikkeld zijn om naar groep 4 te gaan, er niet genoeg mankracht is. De oplossing die wij hier voor voorstellen is het materiaal geordend in de kasten plaatsen zodat leerlingen zelfstandig kunnen werken met het materiaal. Een school schrijft hier zelf over:

We zijn begonnen met de rekenkast. We hadden een document waarin de gehele leerlijn rekenen beschreven stond voor groep 1 en 2. Aan de hand van die leerlijn hebben we gekeken welke materialen pasten bij bepaalde opdrachten en momenten in deze rekenleerlijn. Op die manier zijn de materialen geplaatst van makkelijk naar moeilijk. Dit hebben we eerst op papier gezet en vervolgens hebben we het daadwerkelijk in de kasten geplaatst. Daarna hebben we alle materialen voorzien van een sticker met een cijfer en puntjes erop. Dit geeft aan waar het materiaal in de kast moet staan en welk niveau het materiaal heeft. Stickers met een ster geven aan dat het uitdagender materiaal is voor de leerlingen die meer aankunnen en niet alle stappen van de leerlijn hoeven te doorlopen. Wel is het zo dat we het eerst een periode uitgeprobeerd hebben voor we de definitieve stickers erop plakten. We wilden eerst proberen of de indeling goed was. Een reguliere leerling begint bij het eerste spel/materiaal. Indien dit beheerst wordt, kan de leerling door naar de volgende stap. Zo is de indeling van de leerlijnen letterlijk terug te vinden in de kasten.

De leerlingen pakken zelf materialen uit de kast. De leerkracht heeft aangegeven van welke plank ze moeten pakken. Ook zetten ze het zelf weer terug op dezelfde plek. Via het planbord wordt aangegeven welke leerlingen gaan werken met de kasten. De leerkracht begeleidt deze leerlingen en observeert hoe ze de opdrachten maken. Wanneer de leerlingen vragen hebben, kan de leerkracht ze helpen. Wanneer de leerlingen klaar zijn met een opdracht, moeten ze eerst het laten ‘nakijken’. De leerkracht controleert of de taak goed uitgevoerd is. De leerling plaatst dan zelf het materiaal weer terug en tekent zelf af welk materiaal gedaan is. Excellente leerlingen werken op dezelfde manier. Zij kiezen echter alleen uit de materialen met een ster erop. Als er een verkeerd werkje wordt gepakt, wijst de leerkracht hen daar op.

Uit dit voorbeeld blijkt wel dat we, ondanks de aanvankelijke angsten, een enorme inzet zien van leerkrachten om die angst opzij te zetten en te werken aan excellent onderwijs voor alle leerlingen. En het werkt:

Hierbij stuur ik jullie een foto van X, de kleuter die ik had ingebracht onze laatste bijeenkomst. Hij maakt nu elke dag een bladzijde groep 4 sommen uit het B-boek. Toen ik het hem voorstelde riep hij: ‘Yes, elke dag een bladzij!’ Toen hij een dag ziek was, wilde hij persé de volgende dag de bladzijde inhalen. Goed om dit mee te maken, hier doen we het voor!

Voorlopige conclusie

Wanneer leerlingen op eigen niveau kunnen werken, zullen de echt excellente en hoogbegaafde leerlingen sneller door de basisstof kunnen. En dan is er veel ruimte voor projecten rondom hun eigen interesses. Zoals Dick al schreef: ‘Ze voelen zich gezien en erkend, ze worden uitgedaagd op een terrein waar hun passie naar uit gaat, ze zijn gelukkiger.’
Het succes van ons project meten we dus ook niet uitsluitend af aan hogere cijfers, maar meer aan verandering op sociaal-emotionele variabelen: werkhouding, sociaal gedrag, emotioneel gedrag, en (onder)presteren.

We hopen met deze projecten te laten zien dat onderwijs anders kan, leerlingen daar baat bij hebben, en dat Nederland zeker wel excellente leerlingen heeft, maar ze tot op heden niet altijd tot bloei kwamen!

Amber Walraven