Wanneer het onderwijs een doorslaggevende rol wil spelen in de maatschappij van de 21ste eeuw, kunnen we het ons niet permitteren creativiteit te verwaarlozen. In plaats van een bijrolletje in de creatieve vakken, moet het de hoofdrol krijgen in alle lessen. Dat vraagt om een radicale verandering van de onderwijscultuur, zoals Ken Robinson die al jarenlang voorstaat. Zo ver zijn we nog lang niet, maar in de tussentijd kunnen we het voorbeeld volgen van een groeiend aantal collega’s die de creativiteit van hun leerlingen op allerlei manieren stimuleren.

Helaas wil onze overheid, opgejaagd door de internationale PISA-race, ons precies de tegenovergestelde richting in sturen, zelfs tegen de adviezen van de eigen onderwijsexperts in. Er komt steeds meer nadruk op afrekenen, meetbaarheid, standaardtesten, opbrengstgericht onderwijs. De ervaring van veel leerkrachten is dat die groeiende druk om te testen en te toetsen het leren in de weg staat. En juist die eigenschap, waar de maatschappij in deze tijd de grootste behoefte aan heeft, namelijk creatief vermogen – lastig te toetsen inderdaad – raakt daarbij in de verdrukking. Er wordt gekozen voor toetsing van zaken die makkelijk meetbaar zijn, voornamelijk rekenen en taal, en dan nog maar een heel beperkt aspect daarvan. Wat de redenen zijn voor die keuze laat ik even in het midden.

Ook in het voortgezet onderwijs is wat we toetsen maar een heel klein stukje van de werkelijke capaciteiten van onze leerlingen en creativiteit maakt daar weer geen deel van uit. Ik heb elders al eens gezegd dat Citotoetsen, maar ook onze eigen toetsen, een beperkt beeld geven van de mogelijkheden van een leerling. Je kijkt achteruit, namelijk wat die tot nu toe heeft geleerd, in plaats van vooruit, naar wat er aan talenten in zit.

Fouten maken

Hoewel we allemaal de uitdrukking ‘Van je fouten kun je leren’ kennen, blijkt dat we daar in de praktijk alleen lippendienst aan bewijzen, omdat we leerlingen voornamelijk op hun fouten afrekenen. Ik maak het mee dat leerlingen zo bang zijn om fouten te maken dat ze bijna helemaal stoppen met leren. Wanneer we het serieus menen met het ‘leren van je fouten’ zouden alle toetsen herkansbaar moeten zijn.

In zijn vlot geschreven en inspirerende boek, Adapt: Why Success Always Starts with Failure, houdt de Britse econoom Tim Harford een pleidooi voor het maken van fouten, niet voor het vermijden ervan. Hij bouwt zijn argument op vanuit de evolutieleer en toont aan dat, net als in de natuur, succesvolle adaptaties (innovaties) bestaan bij de gratie van grote aantallen mislukkingen. Hij geeft prachtige voorbeelden van organisaties en individuen die een open houding hebben tegenover fouten en zich daardoor snel en succesvol kunnen aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Zijn conclusie is duidelijk: fouten zijn noodzakelijk om succes te hebben. Hoewel hij daar niet specifiek over schrijft, geldt deze redenering ook in het onderwijs. Lees ook de NYT blog What if the secret to success is failure.

Creativiteit en fouten maken horen bijelkaar. Je kunt niet creatief zijn – lees: het vermogen hebben veel verschillende oplossingen voor een probleem te bedenken – zonder fouten te maken. Het is zonder meer onmogelijk iets nieuws te leren zonder fouten te maken. Wie zegt dat hij nooit fouten maakt, liegt of is dom omdat hij nooit wat heeft geleerd. Natuurlijk kun je ook fouten maken en toch niets leren. Je hoeft alleen het dagelijkse nieuws te volgen om dat in te zien. Het is onze taak als docent om leerlingen te helpen echt van hun fouten te leren.

Daarom moet mijn klas een veilige plek zijn voor iedereen, waar leerlingen net zo veel fouten kunnen maken als nodig is om te leren, zonder voor die fouten te worden gestraft met een laag rapportcijfer. Ik ben ervoor de lessen te kruiden met heel veel diagnostische toetsen (formative assessment, William, 2011), testjes en quizzen, waarmee leerlingen zelf, stap-voor-stap hun vorderingen kunnen bijhouden. Dat maakt hen baas over hun eigen leerproces.

Fixed mindset

Ook wanneer je van je klas zo’n veilige leerplek gemaakt hebt, kan het gebeuren dat sommige leerlingen niet verder komen, of blijven steken in wat ze al kunnen. Ze zijn niet in staat hun ‘zone van naaste ontwikkeling’ uit te breiden. Veel leerlingen (en volwassenen ook, trouwens) vertonen wat genoemd wordt ‘aangeleerd hulpeloos gedrag’ (learned helplessness). Ze gaan er al van uit dat ze iets niet kunnen, voor ze het zelfs maar hebben geprobeerd. En als ze het, na enig aandringen, proberen en het lukt niet meteen, zien ze hun vooroordeel bevestigd. Ik hoor havo-leerlingen tot mijn afgrijzen wel eens zeggen: “Wij kunnen dat niet. Wij zijn nu eenmaal niet zo slim als vwo-ers.” Sommige kinderen hebben al vroeg van hun omgeving (ouders, leerkrachten), bedoeld of onbedoeld, meegekregen dat ze weinig talenten hebben, niet intelligent zijn, of moeite met leren hebben. Omgekeerd hebben anderen juist al jong gehoord dat ze heel slim zijn, veel talent hebben, goed kunnen leren. Dit soort ideeën kan zich in iemands hoofd vastzetten als iets dat nu eenmaal zo is en niet zal veranderen en waarop je geen invloed hebt. In alle gevallen is dat schadelijk voor de ontwikkeling van een kind. De Amerikaanse hoogleraar psychologie Carol Dweck noemt dat een fixed mindset .

In het onderwijs moeten we ons best doen leerlingen bij te brengen dat ze juist wel invloed hebben op hun intelligentie, talent en leervermogen. Dit is de growth mindset van Dweck (2001), door Saskia Bruyn in haar boek (2012) ‘groeimentaliteit’ genoemd: dat je intelligentie door hard werken kunt ontwikkelen.

Leerlingen met een gemiddelde intelligentie hebben in de loop van hun schoolloopbaan geleerd dat ze hun best moeten doen om goede resultaten te halen. Begaafde en hoogbegaafde kinderen hebben op de basisschool en in de onderbouw van de middelbare school nauwelijks iets hoeven doen om toch hoge cijfers te halen. Dan komt de klap hard aan als ze daarna ineens lager gaan scoren omdat de leerstof moeilijker wordt en ze hard moeten werken om een voldoende te halen. De gedachte ‘Ik moet dit kunnen want ik ben slim’ wordt voor hen een belemmering om te leren. Je ziet dan extreme vormen van faalangst, somberheid, wangedrag en uitval ontstaan.

Wanneer je die jongeren op tijd kunt bijbrengen dat ze hun talenten kunnen ontwikkelen als ze hun best doen, valt er vaak nog een hoop te herstellen. Maar eigenlijk moeten we er in het basisonderwijs al bovenop zitten. Vandaar dat ik iedereen aanraad Saskia Bruyns boek over onderpresteren op de basisschool te lezen, ook leerkrachten in het vo.

Wat kunnen we nu al doen?

We kunnen natuurlijk wachten tot het ideale schoolsysteem van overheidswege is ingesteld. Dat kon wel eens een lange zit worden. We zien de boven ons gestelden eerder achter de VS aanhollen met meer standaardtesten, ‘accountability’, prestatiebonussen, examens op de kleuterschool, afschaffen van CKV, of bezuinigen op passend onderwijs, dan een visie over goed onderwijs ontwikkelen die verder gaat dan het produceren van hogere examenscores.

We kunnen ook kijken wat we zelf al kunnen doen binnen de mogelijkheden van onze eigen school en ervoor zorgen dat onze ervaringen brede bekendheid krijgen. Ik stel tot mijn vreugde vast dat in Nederland en België alleen al honderden, zo niet duizenden leerkrachten (niemand weet hoeveel precies) bezig zijn met onderwijsvernieuwing. Flip de klas, waar mijn blogcollega’s Jelmer Evers en Frans Droog ongetwijfeld over zullen schrijven op deze plek, ontdekkend leren, zelfsturend leren, enz. zijn nieuwe lesmethodieken die al door heel veel collega’s in het basis- en voortgezet onderwijs worden toegepast, vaak zonder het van elkaar te weten. Ook al brengen die nog niet de Learning Revolution die Ken Robinson bepleit, ze kunnen voor veel kinderen het verschil maken tussen succes en mislukking.

Voor we zover zijn, hebben we nog wel wat horden te nemen. In de blog The Power of One Teacher’s Vision komt een Amerikaanse basisschooldocent aan het woord, die op eigen kracht en met eigen middelen gepersonaliseerd leren in zijn klas heeft doorgevoerd. De resultaten zijn boven verwachting. Zijn leerlingen scoren ver boven het gemiddelde. Dan is de vraag waarom niet meer scholen op deze manier aan de slag gaan. In de video legt hij uit welke bureaucratische hindernissen hij ontmoet. Maar ook van collega’s, die liever alles bij het oude houden, ondervindt hij apathische en zelfs negatieve reacties.

Laten we met gelijkgestemden, die bij het onderwijs betrokken zijn, de krachten bundelen. Er zijn op dit moment nieuwe ontwikkelingen op dit gebied, waarover we binnenkort, o.a. op deze plek, zullen berichten.

Tot dan.

__________________________

Bronnen

Saskia Bruyn en Monique Schaminée, 2009. Onderpresteren. Help je kind de middelbare school door zonder duwen en trekken. Amsterdam. SWP Uitgevers.

Saskia Bruyn, 2012. Onderpresteren op de basisschool. Assen. Van Gorcum. onderpresteren.nl

Pat Buoncristiani, 8 november 2012. What if testing is STOPPING our kids from learning? Blog Thinking in the Deep End. http://thinkinginthedeepend.wordpress.com/2012/11/08/what-if-testing-is-stopping-our-kids-from-learning/

Carol Dweck, 2006. Mindset. New York. Random House, Inc. ISBN 978-1400062751.

Alison Gopnik, 2012. Scientific Thinking in Young Children: Theoretical Advances, Empirical Research, and Policy Implications. Science 337, 1623-1627. http://www.sciencemag.org/content/337/6102/1623.abstract

Alison Gopnik & Henry M. Wellman (in druk). Reconstructing constructivism: Causal models, Bayesian learning mechanisms and the theory theory. Psychological Bulletin. http://alisongopnik.com/Papers_Alison/Gopnik%20Wellman%20Psychological%20Bulletin.pdf

Tim Harford, 2011. Adapt: Why Success Always Starts with Failure. New York. Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0374100964.

Sir Ken Robinson, 2001. Out of Our Minds: Learning to Be Creative. Capstone. ISBN 978-1907312472.

Sir Ken Robinson, 2011. RSA Animate – Changing Education Paradigms. Video

Dan Rothstein en Luz Santana, 2011a. Teaching Students to Ask Their Own Questions – One small change can yield big results. Harvard Education Letters, Volume 27, Number 5, September/October 2011. http://www.hepg.org/hel/article/507

Dan Rothstein and Luz Santana, Foreword by Wendy D. Puriefoy, 2011b. Make Just One Change – Teach Students to Ask Their Own Questions. Harvard Education Press. ISBN-13: 978-1-61250-099-7

Dylan William, 2011. Embedded formative assessment. Solution Tree Press. ISBN 978-1934009307

Daniel S. Willingham, 24/10/2012. Yep, school makes you smarter. blog